Categorie: Kolonialisme

Deel 20 Index

Hoofdstuk 1

De opkomst en bloei van Macau

1.0 Inleiding

Geschreven door Arnold van Wickeren

In eerdere delen van dit boek is al enige keren aandacht geschonken aan de relatie tussen het Chinese keizerrijk en de Portugese veroveraars. In § 7.8 van deel VI zijn de eerste handelscontacten tussen de Portugezen en de Chinezen besproken en is melding gemaakt van de verstoorde relatie tussen beide handelspartners; ook is verhaald over de reis van ambassadeur Tomé Pires naar het keizerlijke hof in Beijing, die eindigt met zijn arrestatie en met zijn overlijden in gevangenschap. In § 3.1 van deel X wordt de niet-officiële handel tussen Portugezen en Chinezen in de jaren 1522-1538 behandeld. Tenslotte is hoofdstuk 3 van deel XII in zijn geheel gewijd aan de handelsrelatie (van Portugal) met China. De inleiding bestaat uit een bespreking van de tochten van de ‘Grote Vloot’ naar de Indische Oceaan in de jaren 1403-1433 meestal onder bevel van admiraal Cheng Ho en uit een resumé van de verstoorde handelsrelatie gedurende het tijdvak 1515-1538. In § 3.1 wordt aandacht gegeven aan de verstoorde betrekkingen in de periode 1538-1546. In deze paragraaf zijn met vele aan Fernão Mendes Pinto ontleende verhalen opgenomen. In § 3.2 wordt verteld op welke wijze onderkoning Chu Huan tegen de Portugese smokkelaars optreedt en § 3.3 is gewijd aan de opkomst van Macau.

Macau bestaat uit een klein, bijna volledig bebouwd, schiereiland en twee eilanden. Het ene, Taipa, is iets kleiner, het andere, Coloano, iets groter dan het schiereiland. De naam Macau is afgeleid van A-ma-o of A-ma-ngao, dat wil zeggen Baai van Ama (godin van zeelieden). De pittoreske tempel gewijd aan deze godin bij de ingang van de binnenhaven is het oudste gebouw van Macau en het is waarschijnlijk weinig veranderd sedert Fernão Mendes Pinto1 en zijn landgenoten het gebouw in 1555 voor het eerst zagen.

De godin Ma of Ama zou een van de openbaringen zijn van Kwan Yin, de godin van de barmhartigheid, het populaire boeddhistische equivalent van Onze Lieve Vrouw. Boxer merkt op dat het misschien niet ongepast zou zijn geweest dat de Chinese godin van barmhartigheid vervangen zou zijn door haar opvolgster, de meelevende christelijke Koningin des Hemels. De eerste Portugese kolonisten noemen hun nieuwe woonplaats Povoação do Nome de Deos na China. In plaats van povoação (vestigingsplaats) spreekt men soms van Porto do Nome de Deos of Porto de Amacao en zelfs van Porto da China. In 1586, als Macau zal zijn uitgegroeid tot een Cidade zal de naam formeel gewijzigd worden in Cidade do Nome de Deos na China. De Portugezen beschikken bij Macau niet over landerijen die; in cultuur gebracht kunnen worden. Ze zijn daarom voor de aanvoer van levensmiddelen volledig afhankelijk van de medewerking van de provinciale autoriteiten van de omringende Chinese provincie Kwangtung. De Chinezen zouden de Portugezen op elk moment kunnen dwingen te vertrekken.

In 1563 wonen er al 900 volwassen Portugezen in Macau, naast enige duizenden mensen afkomstig uit Malakka, Indië en Afrika, van wie het overgrote deel uit dienaren en slaven bestaat en een minderheid handelaar is. Aanvankelijk zijn de vrouwen met wie de Portugezen leven Japanse, Maleise, Indonesische en Indische vrouwen en velen van hen zijn slaven. Nadat zich in de jaren zestig veel Chinezen in Macau vestigen, huwen Portugese mannen meer en meer Chinese vrouwen; vaak hebben zij slechts de status van concubine of leerling dienstmeisje (mui-tsai). In het begin van de jaren zestig van de zestiende eeuw benoemt het stadsbestuur van Macau Diogo Pereira tot ambassadeur naar Beijing om de keizer van het Hemelse Rijk verlof te vragen missionarissen naar China te zenden. Hij ontmoet evenwel moeilijkheden van de zijde van de Chinese autoriteiten en uit vrees dat zij de onschendbaarheid van zijn ambt niet zullen respecteren, zoals de ongelukkige Tomé Pires is overkomen, geeft Diogo Pereira zijn ambassade op door in Macau te blijven. Overigens is het hof in Lissabon zeer misnoegd over de informele benoeming van de ambassadeur naar de keizer van China.

De commerciële vooruitzichten voor de Portugezen in Macau zijn bijzonder rooskleurig. Er is bijna geen handelsverkeer tussen China en Japan, terwijl er in Japan grote vraag is naar Chinese zijde en in China naar Japans zilver. Het vrijwel ontbreken van handel tussen beide landen is een gevolg van het optreden van Japanse piraten, die in toenemende mate de Chinese kust, vooral die van Fukien, bedreigen. Dit is waarschijnlijk al vele jaren het geval; in de periode 1549-1561 is deze zogenaamde Wako-crisis op haar hoogtepunt, maar rond 1480 heeft de Ming-keizer de handel tussen China en Japan al formeel verboden. Er is alleen sprake van enige smokkelhandel tussen beide landen, want er zijn maar weinig Japanse handelsschepen die de reis naar China wagen, omdat de Chinese kustprovincies voortdurend worden bedreigd door de angstaanjagende overvallen door niets en niemand ontziende Wako-piraten.. De Portugezen verkrijgen hierdoor tijdelijk vrijwel het monopolie op de Sino-Japanse handel. De eerste jaren na de ontdekking van Japan in 1542 is de handel met China en Japan voor iedereen open, maar vanaf 1550 wordt de handel op monopolistische basis gestoeld, in overeenstemming met de economische en politieke ideeën in die tijd. Het recht handel te drijven in de Chinese Zee is voorbehouden aan de Capitão-mor da Viagem da China e do Japão. Deze autoriteit wordt jaarlijks aangewezen door de koning van Portugal of door diens plaatsvervanger in Goa. De zeer lucratieve post is een beloning voor een fidalgo die zich heeft onderscheiden. Erg bijzonder is dat niet, want de handel met de Molukken, Bengalen, Pegu, Moçambique en andere plaatsen zijn eveneens gestoeld op een koninklijk monopolie, waarvan een fidalgo, die ’s konings gunst geniet, enige tijd de vruchten mag plukken.2 Als de begunstigde niet zelf in staat is de reis naar het Verre Oosten te ondernemen, kan hij zijn privilege verkopen aan een ander, die de reis met dezelfde voorrechten onderneemt. De Capitão-mor da Viagem da China e do Japão is gedurende zijn reis de erkende bevelhebber van de Portugese schepen en posten tussen Malakka en Japan en hij is ook de officiële gesprekspartner met de Chinese en Japanse autoriteiten. De haven van vertrek is gewoonlijk Goa (een enkele keer Jacatra) en de enige aanloophaven tijdens de reis is Malakka. De Capitão-mor da Viagem dient zelf zijn schip uit te rusten, maar soms kan hij het schip waarmee de jaarlijkse reis naar Japan wordt ondernomen van de koning huren, mits op voorwaarde van voldoende zekerheidsstelling.

De Portugezen verwerven in China ruwe en bewerkte Chinese zijde, waarnaar in Japan veel vraag bestaat en dat verreweg het belangrijkste exportartikel van China naar Japan is. Zij geven daarvoor Japans zilver, naar welk artikel in China veel vraag bestaat. Andere Chinese exportproducten zijn goud, muskus, koper en porselein. De Portugezen zijn in de zestiende eeuw de enige aanbieders van Europese goederen in Japan en zij exporteren ook kleding en stoffen naar dat land.

1.1 Een nieuw centrum voor Sino-Portugese handel

Deel 19 Index

Hoofdstuk 3

De Kleine Soenda eilanden

3.1 De strijd om Timor Naschrift

Geschreven door Arnold van Wickeren

Of Fort Henricus nu in 1650 verlaten is of niet, in ieder geval breekt een periode aan waarin de rol van de Hollandse sterkte in de Kleine Soenda eilanden geheel wordt overgenomen door Kasteel Concordia in Koepang. Deze plaats dankt haar betekenis aan de energieke dominicaan Frei António de São Jacinto, die meer resultaten boekt bij de bekering van Timorese vorsten dan al zijn voorgangers. Gedurende de regeringsperiode van vice-rei João da Silva Tello de Menezes, conde de Aveiras (1640-1645) begint hij met de bouw van het fort in Koepang, waarvan hij heeft ingezien dat de plaats beschikt over de beste haven van het eiland en daarom de meest strategische plaats is. Zijn militaire inspanningen lokken onvriendelijke kritiek uit van Portugese handelaren op Flores, die er weinig voor voelen Flores te verlaten, met het gevolg dat Frei Jacinto o.p in 1649 wordt teruggeroepen naar Goa en dat zijn taak in Koepang wordt overgenomen door capitão-mor Francisco Carneiro de Siqueira, de opvolger van de stokoude Francisco Fernandes, die ruzie heeft gemaakt met de dominicanen in Larantoeka en die daarom in een andere kampong is gaan wonen. Ofschoon Francisco Carneiro het fort in Koepang uit zijn eigen zak zegt te hebben betaald, is hij nog niet ver met de bouw opgeschoten als de Hollanders het fort in 1653 overnemen. Het Opperhoofd in Solor, majoor Willem Verbeeck die de plaats in 1648 bezoekt, laat weten dat “het maer een huijsinge is voor drie à vier personen”. Vier jaren later, Koepang is nog steeds in handen van de Portugezen, is de plaats niet verder uitgebouwd. De dominicanen beschuldigen daarom capitão Francisco Carneira ervan het fort te hebben verontachtzaamd“ hij heeft het in handen gelaten van een paar dienaren, van wie de Hollanders het hebben overgenomen zonder een schot te lossen.

De Hollanders geven hun nieuwe bezitting de naam Concordia en kapitein Johannes Burgers brengt haastig 28 soldaten, 6 matrozen met een sloep, voedsel en ammunitie over van Fort Henricus, dat zich nimmer hersteld heeft van de aardbeving van 1648 en dat “genouchsaem gedemanteleert en open” gelaten wordt. Majoor Verbeeck, die zijn superieuren in Batavia ergert door een Solorese prinses te huwen, wordt vervangen door een officier die in een gevecht met de ‘Swarte Portuguees’, capitão Mattheus da Costa gedood wordt. Majoor Verbeeck sneuvelt rond 1652 op Timor. Een paar jaren later overkomt majoor Jacob Verheijden een soortgelijk lot door de handen van de avonturier van gemengd bloed António de Hornay (zoon van de afvallige Hollander Jan de Hornay en zijn inheemse vrouw of concubine). Verheiden werd: ”seer schendig van de zijnen verlaaten, en van dezen António d’Hornay met een slagzwaard ter neder gekapt is”, zoals Valentijn ons laat weten. Maar voordat majoor Verheijden wordt gedood, zendt hij ervaren verkenners, eigen soldaten en weerbaren van Injay Chili, met wie hij het zeer goed kan vinden, naar het in staat van burgeroorlog verkerende Timor. Nadat Verheijden een contract heeft gesloten met een aantal Timorese vorsten vertrekt hij met 700 à 800 lokale soldaten en 62 Hollanders met enkele schepen naar het land van Amabi, dat tegenover Koepang ligt. Voor de plaats Ammacone komt het tot een treffen met de Portugezen. Zij vallen de Hollanders aan met 2.000 met assegaaien bewapende Portugees gezinde Timorezen. Verheijden, die van geen wijken wil weten, komt tegenover een enorme overmacht te staan en wordt getroffen door het slagzwaard van António de Hornay.

Met het doel deze herhaalde tegenslagen te wreken wordt in 1656 de beroemde Arnold de Vlamingh van Outshoorn, die voorheen een einde heeft gemaakt aan een grote opstand op Ambon, naar Timor gezonden. De Vlamingh onderneemt twee expedities naar het achterland van Amarassi, waar de gecombineerde strijdkrachten van de Portugezen en de Toepassen op hem liggen te wachten, onder bevel van de geduchte halfbloed capitães, António de Hornay en Mattheus da Costa. Bij beide gelegenheden zijn de Hollanders gedwongen in verwarring terug te trekken en beschutting te zoeken in Casteel Concordia, waarbij zij in totaal 170 blanke soldaten naast talrijke inheemse helpers verliezen. Arnold de Vlamingh is zo ontmoedigd door deze onverwachte tegenslag dat hij Timor verlaat om naar Batavia te gaan, terwijl hij opdracht geeft Fort Henricus op Solor te verlaten. De Hollanders wijten de schuld voor hun nederlagen aan het overlopen van de inheemse dragers…..”Bij welk tussenval de swarten, siende wij aftogten, sodanich ontroerd werden, hun inbeeldende, d’onsen, door de vijand op de vlucht gedreven waren, sij pak, sak, ja ook er eige wapens afwierpen en als blode guilen op de loop gepeurd sijn”. Deze duidelijke lezing komt niet overeen met de mening van de ‘koningin’ van Solor. Zij beklaagt zich tegenover gouverneur-generaal Maetsuycker over het bevel van Arnold de Vlamingh van Outshoorn om Fort Henricus te ontmantelen en zij vraagt pathetisch “Wijders, wanneer de gouverneur heer Vlamingh uijt Ambon na Timor is getogen, wie zijn hem gevolcht anders dan die van onse negerijen….want de heer de Vlamingh is een groot man, doch ik ben maar een vrouwe, wat verstant ofte macht hebbe ick bij soo een groot man? Ende van degenen die in de tocht naar Timor achter de heer Vlamingh gevolcht sijn, wie heeft het kruit en de kogels gedragen, wie heeft de londt gedragen, waren het die van Roti, ofte van Sauwo, ofte van Ambei, ofte van Soenebay, ofte soldaten, ofte matroosen, ofte wie warense, die het volck dat op ’t geberchte gequetst wierde afgroegen tot aan de chaloupen? Deze waren immers mijn volck die het droegen, het sijn mede alle kinderen van sengadijs ende fraye lieden geweest, die alle tsamen zijn gebleven op Timor met Jacob van der Heijden; ende dat alleen om de saecke van de Compagnie, niet om eenige sake van ons op Solor”. De dominicaanse kroniekschrijvers wijten De Vlaminghs smadelijke nederlaag aan het verschijnen van hun patroonheilige op het slagveld en aan andere soortgelijke tekenen en wonderen.

De lezing over de mislukte veldtocht van Arnold de Vlamingh van Outshoorn van Arend de Roever wijkt niet onaanzienlijk af van de hiervoor gegeven lezing van Boxer. Zij luidt: In juni 1656 arriveert eindelijk, na jaren van beloftes aan de Timorese en Solorese vorsten het leger van Arnold de Vlamingh van Outshoorn. Zijn avonturen zijn tot in detail opgetekend door zijn secretaris Livinius Bor, die hij welhaast al zijn heldendaden heeft gedicteerd. De notities zijn in boekvorm verschenen, onder de titel: ‘Amboinse Oorlogen. Door Arnold de Vlamingh van Outshoorn, Als Superintendent over d’Oosterse gewesten Oorlogaftig ten einde gebracht, dat in 1669 postuum is verschenen1. De Vlamingh van Outshoorn zelf heeft natuurlijk ook verslag aan de gouverneur-generaal in Batavia gedaan en hij heeft al zijn vrije tijd besteed – door zijn zwakke gezondheid heeft hij veel dagen in bed doorgebracht – aan schrijven. Zijn verslagen belopen vele duizenden pagina’s dagboeken en beschrijvingen, en zijn nog steeds vrijwel onaangeroerd te vinden in het VOC-archief.

In overleg met Ter Horst wordt besloten in eerste instantie Amrassi aan te vallen. De troepen zullen versterkt worden door een lokaal leger, bestaande uit Koepangers, die het landschap kennen. Amrassi wordt gezien als een van de belangrijkste vorstendommen aan de zuidzijde van het eiland. Als de radja daar zou worden verslagen, zou dat de genadeslag voor de Portugezen moeten zijn. Door de centrale ligging tussen Batomian en Camenasse zouden deze immers de sandelhouthavens aan de zuidzijde van Timor kwijtraken en zich alleen nog in het noorden en noordoosten van het eiland terug kunnen trekken. De Vlaminghs leger van 450 soldaten wordt voor een week gefoerageerd en gaat op weg.

De eerste pech is een tropische plensbui, die de mannen na 30 kilometer zodanig overvalt dat De Vlamingh van Outshoorn een schuilplaats moet zoeken om het kruit droog te houden. Deze vindt hij niet, waardoor hij onverrichter zake naar Koepang terugkeert om beter weer af te wachten. Maar de Koepangse bondgenoten denken dat hij vlucht voor de vijand en zij gaan er zelf als hazen vandoor: “zij werpen pak, zak, ja ook hun eigen wapens af en zijn als de blode guilen op de loop gepeurd” Hoewel het geen regentijd meer is, is hij in de musim hujan-regens van Zuid-Timor terechtgekomen, die daar juist in dat jaargetijde veelvuldig voorkomen. Na een week is het weer opgeknapt en wordt de tocht opnieuw aangevangen. Gedurende de mars van drie dagen naar Amarassi wordt de invasiemacht op de bochtige en smalle paadjes en op de kammen van de bergen enkele malen onverhoeds aangevallen met pijlen, zonder dat men enig idee heeft waar deze vandaan komen. Het is een gewaagde onderneming om met een geheel leger, inclusief alle voorraden, kanonnen en zware ladders, speciaal meegenomen voor de bestorming van de ‘stad’, door het onherbergzame landschap te trekken. De Vlamingh moppert dat hij daarvoor niet gewaarschuwd is, maar hij ontploft bijna van kwaadheid als hij eindelijk voor Amarassi aankomt. De nederzetting is hem voorgespiegeld als: ‘’Een groot hecht bolwerck, maar waar hij nu is terechtgekomen “verscheelde zoveel met het mij afgeschilderde Amarassi als een olifant van een bonte kraai”, Amrassi blijkt te bestaan uit enkele hutten ‘maeksels als bijenkorven, zijnde drie op een heuvel en vier in het gebergte’. Het wordt snel duidelijk dat het gehucht verlaten is en De Vlamingh van Outshoorn kan weinig anders doen dan met zijn stormrammen, ladders en kanonnen terugkeren naar Koepang.

Livinius Bor vervloekt in zijn boek Ter Horst, die daar bijna tien jaren opperhoofd is geweest en kennelijk nog steeds geen flauw benul heeft van het Timorese landschap. Dit is overigens niet onlogisch, want vreemdelingen gaan op Timor nu eenmaal zelden of nooit het binnenland in en zij die dat wel doen, keren meestal niet levend terug. Kennis uit de eerste hand is er dus ook nauwelijks, ‘doch gedane zaken kunnen niet herdaan worden, het opperhoofd weet het ook niet anders dan uit horen zeggen’ schrijft Bor daarna iets genuanceerder, en zo onderneemt De Vlamingh de terugtocht. Maetsuycker zal later naar patria schrijven dat deze ‘aller olijkste boerenhutjes van de werelt’ niet eens de moeite waard zijn geweest om in brand te steken.

De Amarassiërs zien dat zij eigenlijk weinig te vrezen hebben. Ze komen uit hun schuilplaatsen en schieten vanuit het ‘niets’in het hun zo vertrouwde landschap met hun pijlen op De Vlaminghs mannen, zonder dat deze daar, met al hun militaire middelen, iets tegen kunnen doen. Daarop zet het garnizoen koers naar het strand en vraagt De Vlamingh van Outshoorn via vooruitgestuurde verkenners om schepen om hen op te halen. Zonder iets bereikt te hebben komt hij uiteindelijk in Koepang terug, met een verlies van 37 van zijn soldaten en nog eens 54 gewonden. De Vlamingh is woedend op de zogenaamde bondgenoten, waarvan de vorst van Sonbay volgens de verhalen wel 10.000 weerbare mannen op de been kan brengen, maar van wie hij er niet een gezien heeft. ‘Blode wanschepsels’ die alleen durven te vechten met een grote meerderheid tegen een klein groepje, maar verder voor het minste of geringste op de loop gaan. De Vlamingh van Outshoorn had met zijn lange ervaring op de Molukken beter moeten weten.

De veldheer geeft er direct de brui aan en vertrekt met de overgebleven manschappen naar Solor, waar hij Fort Henricus als ongeschikt en bouwvallig afkeurt. Om de handel toch nog enigszins te kunnen continueren acht hij het wel noodzakelijk Larantoeka aan te vallen, maar hij vindt dat tegelijkertijd zinloos, omdat de nederzetting, evenals Amrassi, in de vorm verkeert waarin deze binnen enkele dagen weer kan worden opgebouwd. Dit is echter wel wat al te gemakkelijk geredeneerd en wederom heeft de Compagnie de kans om Laratoeka voor eens en altijd te vernietigen, laten lopen. Daarop vertrekt De Vlamingh van Outshoorn via Bima en Japara naar Batavia, waar voor hem een triomftocht door de stad is georganiseerd. Dit laatste geldt zeker niet voor Timor. De reis van Arnold de Vlamingh van Outshoorn naar Solor en Timor is, ondanks de lovende woorden van Livinius Bor, die het nobele karakter van zijn baas niet onder stoelen of banken steekt, op een mislukking uitgelopen.

De kerkelijke tussenkomst bij de strijd op Timor is onmiskenbaar; de zonen van Sint Dominicus kunnen zich er terecht op beroemen dat zij een belangrijke bijdrage hebben geleverd aan de successen van de Portugese wapenen. Dankzij hun bekeringswerk op Timor, kunnen zij rekenen op de steun van een aantal min of meer serieus bekeerde datu’s en hun volgelingen. Dit wordt sportief erkend door de VOC-advocaat Pieter van Dam die, wijzend op deze gevechten, heeft geschreven dat “de Portugesen, als verre de sterckste sijnde, ende door haere papen en geestelijckheyt d’ingeseten meest aan haer zijde, en door dat middel veel avantagie boven ons gekregen hebbende, voort alles tot haer hebben getrockken”.

Zelfs tijdens de ongemakkelijke Luso-Hollandse Wapenstilstand van 1644-1652, hebben de laatsten de toegang tot het sandelhout van Timor moeten afdwingen door de Overste Paep in Larantoeka daartoe een contract te laten tekenen; maar de Portugezen slagen er nog steeds in het overgrote deel van dit product voor zichzelf te behouden, hoewel zij anders dan de Hollanders nog geen vaste voet op Timor hebben verkregen.

Als Hendrick ter Horst, die op 8 augustus 1657 Solor verlaten heeft, in Koepang aankomt, begint hij Kasteel Concordia uit te bouwen tot een onneembare vesting, waar de Timorese bondgenoten van de Compagnie, zoals de Koepangers, Sonnebayers en de inwoners van Amabi, veilig kunnen wonen onder bescherming van het fort. In september 1658 wordt Ter Horst verrast door een plotselinge aanval op Sonbay en Amabi van capitão-mor Simão Luis, die de inmiddels overleden Francisco Carneiro de Siqueira is opgevolgd en hoopt met geweld Midden- en West-Timor onder zijn gezag te brengen. Met een macht ‘van ettelijke honderden schietgeweren, bestaande uit acht vaandelen en ontelbare Timorezen’ weet hij op de berg Mollo zijn tegenstanders te omsingelen. Hollandse troepen komen vanuit Koepang te hulp, maar zij zijn met veel te weinig om iets te kunnen uitrichten. Als zij op een bergtop na vijf dagen vechten eveneens ingesloten dreigen te raken, proberen zij voor zichzelf een vrije aftocht te regelen. Zij slagen erin een Hollandse overloper in het vijandelijke kamp om te kopen en weten zo te ontkomen. Maar de zwaarlijvige radja van Amabi en zijn volk komen er minder gelukkig af. De radja wordt ‘tirannelijk met de houwers kleingemalen en in vieren gepulverseerd’, terwijl zijn mannen geen kant meer op kunnen. Er rest hun geen andere mogelijkheid dan van grote hoogte in de ravijnen te springen om aan de vijandelijke parangs te ontkomen. Zo’n 4.000 à 5.000 krijgers vinden de dood: ‘om niet door de spiesen te dansen zijn zij van afgrijselijke hoge bergen neerwaarts tot morselen gevallen’.

Zo verloor de radja van Sonbay een groot deel van Midden-Timor, terwijl de vorst van Amabi is gesneuveld en ook zijn land grotendeels verloren is gegaan aan de Portugezen. Het aanzien van deze eens op Timor machtige rijken is daarmee voorgoed verdwenen. De bondgenoten van de Hollanders trekken zich nu zoveel mogelijk terug in de landen rond de Baai van Koepang en het fort, waar voor de vele vluchtelingen nauwelijks plaats is en weer hongersnood en ellende uitbreekt.

De overwinning van de Portugezen in 1658 op de berg Mollo mag als beslissend gezien worden voor de definitieve tweedeling van Timor in een kleiner westelijk deel en een groter oostelijk deel. Ondanks het militaire succes en de terreinwinst is de positie van de Portugezen toch zo zwak dat zij voorlopig op West-Timor geen vuist meer kunnen maken. Daartoe hebben zij te weinig soldaten en bondgenoten en is de dreiging van Fort Concordia en van de Hollandse schepen te groot. De Portugezen wagen zich voorlopig dan ook niet ver binnen de Hollandse invloedssfeer. Wel worden aan de niet gemarkeerde noch opgetekende grenzen voortdurend conflicten uitgevochten, die gepaard gaan met veel bloedvergieten; een situatie die nog tot diep in de negentiende eeuw zal blijven bestaan.

De belangrijkste aanloophaven op Timor van de Portugezen is Lifao (alias Lieffouw) op de noordwestkust, het moderne Ocussi of Okoessi, dat geregeerd wordt door een van Frei Jacinto’s belangrijkste bekeerlingen uit juli 1641. Larantoeka op Flores blijft hun hoofdkwartier, daar de Hollanders twee gelegenheden hebben gemist de plaats te veroveren, namelijk op de heenweg naar Makassar en bij de terugkeer van de expeditie van Johan van Dam en Johan Truytman in 1660. Bij beide gelegenheden heeft de Nederlandse vloot in de Baai van Larantoeka geankerd, maar ofschoon Larantoeka in de tijd een onbeduidende plaats is die bovendien bijna verlaten is door zijn garnizoen, dat naar Pulo Ende is gegaan om de inheemse christenen bij te staan, hebben de Nederlanders de gelegenheid laten lopen om de plaats gemakkelijk in handen te krijgen. Deze onverklaarbare fout van hun kant, maakt het minder dom dan gewoonlijk om de niet te vermijden dominicaanse bewering van bovennatuurlijke tussenkomst te aanvaarden. De Hemelse interventie heeft ditmaal de vorm aangenomen van de Maagd Maria die een op een standaard geplaatste grote hostie toont. Er doet zich geen andere gelegenheid voor, voordat de Luso-Hollandse Wapenstilstand van 1662 een einde maakt aan een periode van vijftig jaren van officiële vijandelijkheden in de Kleine Soenda eilanden.

De Nederlandse verovering van Makassar in 1660 heeft wellicht het onvoorziene effect gehad dat het de positie van de Portugezen in dit deel van de archipel versterkt heeft, evenals de eerdere val van Malakka heeft geleid tot de groei van de Portugese invloed in Makassar, wat een gevolg is van emigratie van talloze halfbloeden en inheemse katholieken die niet willen leven onder het bewind van de ketterse veroveraars. De commerciële welvaart van Larantoeka en Timor ontvangt een flinke injectie door de komst van uit Celebes verdrevenen Portugezen. De belangrijkste van hen is Francisco Viera de Figueiredo, een rijke Portugese handelaar die gedurende meer dan een kwart eeuw heeft handelgedreven in Makassar en die tot zijn verbanning in 1664 een van de steunpilaren van de troon van sultan Hassan Udin is geweest. Ofschoon de handel in sandelhout van Timor met Macau zijn belangrijkste bron van inkomsten is geweest, heeft hij ook handelgedreven met de kusten van Indo-China, Coromandel en Konkan2 en is hij bij meer dan een gelegenheid opgetreden als de gezant van de vice-rei in Goa naar de gouverneur-generaal in Batavia. De Nederlanders zijn natuurlijk erg jaloers op zijn invloed in Makassar, waar hij bijzonder vriendelijke betrekkingen onderhoudt met sultan Hassan Udin en zijn minister Kareng Patengaloan. De laatste van beiden spreekt en schrijft vloeiend Portugees en is een geestdriftig verzamelaar van Europese boeken, land- en zeekaarten.

Bij zijn enigszins onwillige aankomst in Larantoeka, laat Francisco Vieira de Figueiredo een groot houten huis voor zichzelf bouwen en hij bevordert de Portugese invloed op Timor als hij zijn kandidaat, genaamd Simão Luís, tot capitão-mor benoemt. Deze man is een dapper soldaat die zich heeft onderscheiden bij het verslaan van de expeditie van Arnold de Vlaming, maar hij is een monster van wreedheid. Het Bataafse Dagh-Register van 10 juli 1664 vermeldt dat “249 mannen, vrouwen en kinderen, bondgenooten der Portugezen….tot ons overgecomen sijn om het geweld en de tirannye der Portugesen te ontgaen, ende dat niettegenstaende de Portugesen de wegen alomme beset gehouden hadden: hebbende den capitain Simon Louis, een van de Coningen van Ampitey, in tegenwoordigheyt van d’andere omleggende Coningskens, onder sijn gebied staende, op Liffou opgehangen het doode lichaem aen riemen gesneden, de stucken aen haer omgedeelt en hun gedwongen het vlees op te eten en het bloed van den dooden Coning te drincken, quansuys om haer een afschrik te doen hebben van het overloopen, dewijl een ander van de Ampiteysche Koningskens tot de onse was overgecomen; een onmenschelijke daed voorwaer en te afschouwelijker, omdat het geschiet van de gene die den naem van christenen willen dragen”. Simão Luís sterft spoedig na deze afschuwelijke gebeurtenis en Francisco Vieira de Figueiredo geeft zijn steun aan António de Hornay, die een lange machtsstrijd begint met zijn collega en rivaal Mattheus da Costa, die nadat de fortuin menigmaal gekeerd is, gewonnen wordt door de eerste, omdat zijn rivaal in 1673 overlijdt. Deze strijd veroorzaakt een lange periode van vijandschap tussen de twee families van de Hornay’s en de Costa’s over de leiding over de “Toepassen of sogenaamde swarte Portugueesen” op de eilanden Timor, Solor en Flores.

In 1665 overlijdt de ‘bruine koninginne’ van Solor Injay Chili. Zij benoemt tot haar opvolgster de dochter van haar zuster, de voortvarende Niay Chili Moeda en niet de kandidaat van de VOC, Dasje van Lamakera. De gezamenlijke sengadies van de Lima Pantei zijn het met de benoeming eens en ook de Compagnie legt zich erbij neer. In 1665 krijgt Injay Chili postuum haar zin en wordt Fort Henricus voor de vierde maal bezet, maar ditmaal met slechts vijftien à zestien soldaten. Niay Chili Moeda weet het gezag van de Lima Pantei uit te breiden over de eilanden Pantar en Alor. Na haar overlijden in 1686 verblijven in het bouwvallige Fort Henricus slechts twee ‘bosschieters’ en in roerige tijden soms meer. Deze situatie zal tot ver in de achttiende eeuw blijven bestaan.

Het Casteel Concordia is maar vier maanden per jaar, van november tot maart, fatsoenlijk te bezeilen. De befaamde Engelse boekanier, zeekapitein, auteur en wetenschappelijk waarnemer Wiliam Dampier (1651-1715) bezoekt Casteel Concordia in 1699 (tijdens de Roebuck-expeditie). Hij schrijft in zijn journaal: “het heeft een garnizoen van 50 soldaten en minstens zoveel inlandse soldaten, er is een mooie kleine kapel binnen de wallen van het fort, er zijn welvoorziene groentetuinen en voor de handel met de kustbewoners 2 sloepen met mast”.

De Portugese autoriteiten in Goa en Macau zijn lange tijd niet bij machte effectief tussenbeide te komen in de strijd tussen de twee families, of hun gezag te vestigen over de onrustige onderdanen om de Kleine Soenda eilanden. In de loop van een lange periode van niet aflatende strijd tussen beide families zendt de vice-rei in Goa naar Timor een gezant, genaamd João Antunes Portugal. Deze heeft voor zowel Hornay als voor Costa een brief bij zich waarin de betrokkene tot gouverneur van de Portugese gebieden wordt benoemd. João Antunes dient de aanstelling te geven aan degene die feitelijk de macht blijkt te hebben en over de brief aan zijn rivaal te zwijgen. De winnaar blijkt António de Hornay te zijn. Hij wordt officieel erkend als capitão-general, ofschoon Mattheus da Costa weigert deze beslissing te aanvaarden, aangezien hij beschikt over een eerdere benoeming die volgens hem nog steeds van kracht is. Bij een andere gelegenheid zendt de vice-rei cartas-patente naar bepaalde leidinggevende Portugezen in Larantoeka. In deze privilegebrieven machtigt de onderkoning betrokkenen het bestuur over de stad over te nemen. Die lieden die zijn uitverkoren zijn bang de woede van ‘almachtige’ António de Hornay op te roepen en volstaan ermee de documenten ongeopend aan de capitão-general te geven. Hornay is vanaf dat moment de enige die op de Kleine Soenda eilanden de lakens uitdeelt tot dat hij op de gezegende leeftijd van tachtig jaar overlijdt. Bij zijn leven is António de Hornay feitelijk de ongekroonde koning van Timor, met uitzondering van de directe omgeving van Casteel Concordia in Koepang. Hij gedraagt zich als een trouw onderdaan van de Portugese Kroon door periodiek prinselijke donaties in de vrijwel lege schatkist van de vice-rei in Goa te storten, met inbegrip van een hoeveelheid kostbare gouden stoffen ter waarde van 23.000 zilveren xerafins. Hij heeft grote rijkdom verworven met zijn monopolie op de handel in sandelhout en hij schept dikwijls op dat hij zijn rijkdom zal nalaten aan de koning van Portugal. Hij handhaaft Portugese territoriale aanspraken in zijn correspondentie met de gouverneur-generaal in Batavia en hij breidt deze zelfs uit door het eiland Solor in zijn geheel te claimen. De Hollanders zijn verplicht met hem te onderhandelen om de gewenste hoeveelheid sandelhout te kunnen aankopen en over het algemeen genomen is António de Hornay iemand die zelf de regels bepaalt. Overigens is er op vrijwel heel Timor geen sandelhoutboom van 40 jaren oud meer te vinden. Het tijdvak van de exploitatie van sandelhout is voorbij.

Bij zijn overlijden op 15 juni 1693 gaat de macht over op zijn jongere broer, Francisco de Hornay, die evenwel niet zo’n sterk karakter heeft. Hij wordt spoedig afgezet door de kandidaat van de vice-rei, een in Macau geboren fidalgo genaamd António de Mesquita Pimentel, die dus de eerste door de regering benoemde autoriteit is die een bestuursfunctie op Timor aanvaardt ondanks lokale oppositie. António de Mesquita’s succes blijkt van korte duur te zijn, want spoedig nadat hij in 1695 te midden van taferelen van grote blijdschap in Larantoeka en Lifao de functie van “Gouverneur en Capitão-General van de eilanden van Solor en Timor” heeft aanvaard, wordt hij verdreven door een volksoproer dat blijkbaar wordt geleid door Domingos da Costa. Naar verluid zou de oorzaak van deze ommekeer zijn de moord op twee bastaard-kinderen van António de Hornay. De onrust wordt nog gevoed door de heffing van onpopulaire belastingen. Het feit dat António de Mesquita vervolgens van deze beschuldigingen wordt vrijgesproken door het Hooggerechtshof in Goa en dat hij zijn carrière beëindigt als capitão-general van Bardez, geeft wellicht de afkeer op Timor aan van direct bestuur door Goa en wellicht is dit de hoofdoorzaak, zo niet de enige oorzaak van zijn verdrijving.

Het tijdelijke verlies aan invloed van de Hornay’s die het gevolg is van hun onderdrukking door António de Mesquita leidt tot de opkomst van de Da Costa’s, waarvan de vertegenwoordiger aan het einde van de zeventiende eeuw de controle heeft over heel Timor, met uitzondering van Koepang. De regering in Goa onderneemt in 1701 een nieuwe poging om haar gezag over Timor te vestigen, door António Coelho Guerreiro als gouverneur naar het eiland te zenden. Deze fidalgo, die al sedert 1668 in koloniale dienst is, waarbij hij zich heeft opgewerkt van soldaat in Pernambuco tot ‘Secretary of State’ in Goa, is verantwoordelijk voor de verplaatsing van de bestuurszetel van Larantoeka naar Lifao, waar hij vroeg in 1702 de eerste blijvende Portugese nederzetting sticht, met materiaal dat uit Macau is aangevoerd. Hij is ook verantwoordelijk voor de invoering van het systeem waarbij militaire rangen als kolonel, majoor enzovoorts worden toegekend aan leidinggevende stamhoofden, datu’s en opperhoofden in ruil voor het zweren van trouw aan de Kroon. Dit systeem is blijven bestaan tot in moderne tijden en in een bepaalde periode in de achttiende eeuw is het overgenomen door de Nederlanders. Dus de Portugese titels als ‘Dom’ en ‘capitão’ worden gegeven aan de zoon van de radja van Maubara in 1765 en een verzoek om hetzelfde eerbewijs aan de resident in Koepang door twee weinig belangrijke hoofden wordt in het jaar daarop gedaan.

Uit de instructies van 1701 van de vice-rei aan gouverneur Guerreiro blijkt de fundamentele zwakte van de Portugese positie op Timor. De moeilijke situatie waarmee de gouverneur wordt geconfronteerd wordt van het begin af aan als onoverkomelijk beschouwd. Dus de landingsplaats zal worden gekozen…..waar het mogelijk is te landen. De handel in sandelhout die de Hollanders drijven zal worden gehinderd……als dit uitvoerbaar is. De rebellie van Da Costa zal worden onderdrukt……als de omstandigheden dit toestaan. De niet loyale kolonisten zullen worden bedreigd……voorzichtig en arglistig. Als de Nederlanders Portugees gebied hebben bezet……zal u zich zodanig dienen te gedragen dat hun geen voorwendsel wordt gegeven om de vrede te breken”. Enzovoort, enzovoort. Bij het beoordelen van de uiteengezette politiek dient te worden bedacht dat de schaarse materiële hulpmiddelen van de Estado da India nauwelijks een andere politiek mogelijk maken. Van de tien fregatten waaruit de Portugese vloot in Indische Oceaan in 1701 bestaat, is er slechts één zeewaardig. Er zijn zo weinig soldaten, dat ofschoon Guerreiro vraagt om een minimale troepenmacht van 650 man, de vice-rei slechts 50 man kan vrijmaken. De situatie op Timor rond de eeuwwisseling wordt nauwkeurig beschreven door de Schotse kapitein Alexander Hamilton en wel als volgt:

“De inheemsen erkennen de koning van Portugal als hun soeverein en zij hebben de katholieke godsdienst omhelsd. Zij hebben de Portugese kolonie Macau in China toegestaan een fort te bouwen, dat zij Leiffew noemen en de Nederlanders bezitten een factorij, genaamd Coupang, maar noch de Portugezen, noch de Nederlanders hebben te lijden van interventie van de regering van het moederland in hun zaken. De Portugezen van Macau hebben al vele jaren een zeer voordelige handel met Timor gedreven. Aangezien zij de inheemsen lauwe katholieken vonden hebben zij getracht met eerlijke middelen de gehele regering van het land in handen van de Kerk te brengen, maar zij hebben hen daartoe niet kunnen verleiden, daarom hebben zij het met geweld geprobeerd en zij zijn een oorlog begonnen, maar zij hebben moeten ervaren dat de Timorezen niet hun vrijheid hebben willen verliezen, omdat zij vrezen dat zij als gevolg daarvan ook hun leven zullen verliezen…..deze oorlog met de stad Macau heeft ongeveer vijftien jaren geduurd. Hij is ongeveer begonnen in het jaar 1688 en is nog niet helemaal ten einde in het jaar 1703 en Macau is aan het eind van de strijd praktisch daardoor geruïneerd. De uitputting van middelen heeft zowel betrekking op het aantal manschappen als op financiële middelen; van de 1.000 burgers die Macau voor de oorlog heeft geteld zijn er aan het einde van de oorlog nauwelijks vijftig over en van de veertig handelsschepen resteren er aan het einde van de oorlog nog slechts vijf. Het eiland brengt sandelhout voort, het beste en meeste in de wereld, wat een belangrijke handelswaar is in China. Daarnaast brengt Timor goud en bijenwas voort. Goud is er in overvloed, maar het karaat daarvan bedraagt niet meer dan 20. Van alle soorten voedsel is er meer dan genoeg aanwezig en het is goedkoop, maar het is niet mogelijk bij Timor te ankeren, behalve bij Leifauw en Coupang. De kust wordt veel geteisterd door tornados, of door rukwinden en hevige buien, ingeleid door donder en bliksem. De inheemsen vertellen, dat zij in een bepaald seizoen, nadat de zuidwestmoesson is ingezet, in zuidwestelijke richting een hoog bergachtig land kunnen waarnemen en dit land blijft zichtbaar van december tot eind februari of begin maart, om daarna te verdwijnen. Als dit waar, is dan moet sprake zijn van een drijvend eiland dat komt van en gaat naar Nieuw-Holland, wat het dichtstbijzijnde stuk land is ten zuiden van Timor. Deze inlichtingen heb ik verkregen van een Portugese heer, genaamd Alexander Pinto, die al vier jaren een capitão is in Leifauw en die in 1704 van Batavia naar Goa is gereisd. Hij is passagier geweest op mijn schip en hij leek mij een eerlijk man te zijn”, laat kapitein Alexander Hamilton weten.

Boxer schrijft: “Ik kan geen mededeling vinden over een capitão Alexander Pinto op Timor of elders in deze periode; en dat leidt tot de verdenking dat deze pseudo-Pinto niemand anders is dan António Coelho Guerreiro in cognito, hetgeen waarschijnlijker wordt door de volgende cryptische zinnen in de Realia. “20 februari 1705. Tegens den Portugeesen Gouverneur op Liffao, over zijne drie jaren gepleegde feijtelijkheden, zal een protest afgezonden worden. 26 juni 1705. Het afzenden van dat protest werd uitgesteld. 26 juni 1705. Den gewezen Liffaosen Gouverneur hier clandestien aangekomen zijnde, zal over de feitelijkheeden door hem gepleegd niet werden aengesproken. 12 juli 1705. Zijn verzoek om aan land te mogen komen g’accordeert.”

Het is waar dat Hamilton zegt dat hij zijn Portugese ‘man of probity’, in 1704 en niet in 1705 naar Batavia is gereisd,; maar omdat hij twintig jaar na dato schrijft, kan hij zich gemakkelijk een jaar hebben vergist. Aan de andere kant zijn de feiten die hij vertelt verrassend juist. Waarom gouverneur Guerreiro in cognito zou hebben gereisd, is gemakkelijk te verklaren. In de eerste plaats heeft hij zijn standplaats Lifao verlaten, zonder opdracht van zijn superieuren in Goa. De plaats was onhoudbaar geworden na een belegering van vier jaren door de rebellerende Domingos da Costa. Hij heeft bovendien de orders van de vice-rei getrotseerd door openlijk ruzie te zoeken met de Nederlanders op Timor; hij heeft hun sloep Doradus buitgemaakt en hij heeft een beledigende officiële brief gezonden aan Jan van Alphen, de Resident van Koepang, waarin hij rept over “en de andere ratten van zijn nest”. Het is daarom nauwelijks verrassend dat hij zou hebben geaarzeld te verschijnen voor de Nederlandse autoriteiten de hij zo openlijk heeft beledigd, maar het is nog meer verrassend dat gouverneur-generaal Johan van Hoorn en zijn raad hem zouden hebben toegestaan ongehinderd aan land te komen en zich tevreden hebben gesteld met het indienen van een klacht over hem bij de vice-rei in Goa, die zich van de domme houdt.

Ondanks de schade die de oorlogen aan de strijdende partijen toebrengen, schijnt Timor in het laatste kwart van de zeventiende eeuw tamelijk welvarend te zijn geweest. Een nauwkeurig overzicht van de maandelijkse scheepsbewegingen afgedrukt in de Bataviase Daghregisters van 1663-1682, laten zien dat handelsvaartuigen die handelen tussen Macau en Timor vaak Japara, Batavia en Bantam aandoen. De pijler van de handel tussen Macau en Timor is nog steeds het in China zo zeer gewaardeerde aromatische sandelhout, dat zelfs wanneer het niet meer een winst van 200% oplevert, zoals in de tijd van bisschop3 Rangel (1630), voldoende opbrengt om daaruit de kosten van het garnizoen en de bestuurskosten van Macau te kunnen betalen. Slaven zijn het op één na winstgevenste handelsartikel, een aanhoudende stroom van deze arme stakkers is verzekerd dankzij de niet-aflatende oorlogen tussen de Hornay’s en de Da Costa’s. Stofgoud, honing en kleine taaie Timorese paarden zijn de andere exportartikelen.

Er schijnt in Timor iets in de atmosfeer te zitten dat tot geweld leidt; vechtpartijen, moord en doodslag behoren onder de onrustige bewoners tot de orde van de dag. Vroeg in 1668 houden de Swarte Portugeesen “seer leelijck huys” onder de inwoners van Pulo Kisser, waarbij zij 200 mensen hebben omgebracht, in hoofdzaak vrouwen en kinderen, en 450 personen hebben weggevoerd als slaven, de meesten van hen worden later gered door een expeditie uitgezonden door Jacob Cops, de gouverneur van Banda. António de Hornay komt in 1674 welhaast als ongekroonde koning van Timor uit de voortdurende onderlinge strijd tussen de Timorezen te voorschijn. Hij heeft vrijwel het hele eiland onder zijn controle gebracht, met uitzondering van het gebied ten westen van Koepang en de oostpunt rond Ade, Hon en Manetuto. De radja’s van deze rijkjes, die vóór de verovering van Makassar in 1667 door Cornelis Speelman, binnen de invloedssfeer van Makassar lagen, hebben zich openlijk tegen De Hornay verzet. Nu zij eindelijk van de Makassaren verlost zijn, willen zij zich aan niemand onderwerpen en hun leider Amachilly heeft de hulp van de Compagnie ingeroepen om hun onafhankelijkheid te bewaren, in ruil voor de levering van producten aan de Compagnie. Hoewel de Hollanders grote sympathie hebben voor het verzoek, willen zij niet in een oorlog terecht komen aan de andere kant van het eiland. Daarvoor ontbreekt het hen ook aan de middelen. Wel houdt de VOC, met defensief oogmerk, een kleine macht op het eilandje Kisar ‘….een aerde vastigheyt, langh 66 ende breet 45 voeten opgerecht wesende om met 15 à 16 Nederlandse coppen vooreerst besett te laeten…’, uit angst dat De Hornay of de Portugezen het oog op de Molukken zullen laten vallen. Ook sluit de gouverneur van Banda, Jacob Cops in 1668 een handelscontract met deze radja’s, vooral voor de levering van bijenwas en slaven.

António de Hornay heeft daarop de Oost-Timorese landschappen met geweld aan zijn gehoorzaamheid onderworpen en het is er weer niet zachtzinnig aan toegegaan. Tijdens zijn eerste bezoek zijn ‘slechts’ 200 vrouwen en kinderen gedood en 430 mannen afgevoerd als slaaf. Maar als De Hornay verneemt van de toenaderingspoging tot de Hollanders is hij in woede ontstoken. Meer dan 2.000 Oost-Timorezen worden gedood of met onbekende bestemming afgevoerd. Maar Kisar, dat vanuit Banda tijdelijk versterking heeft gekregen van een jacht en twee chaloupen, moet hij ongemoeid laten.

Hollandse verontwaardiging over deze wreedheid wordt enigszins ontkracht door hun eigen optreden op het eiland Roti, waar zij 500 nietsvermoedende inheemsen afslachten bij een nachtelijke aanval op een opstandig dorp ongeveer tezelfder tijd. Ernstige schermutselingen tussen zich snel verplaatsende Portugese en Hollandse strijdgroepen op Timor doen zich voor in 1680, zoals blijkt uit het Bataviase Dagh-Register van dat jaar. Op 23 oktober van het jaar 1674 schrijft de Resident van Japara dat “seekere twee Portugeeze capiteyns, met een scheepje van Timor 4 dagen te vooren daer gekomen, malkanderen hadden ter neder geleyt ende noch twee haerer secunde swaerlijk gequetst”.

Hollandse soldaten en matrozen, gaan voort met het periodiek deserteren naar de Portugezen in Lifao en Larantoeka, dat een soort vrijplaats is, in hoge mate bevolkt met Europese vagebonden halfbloed avonturiers met hun inheemse aanhangers. Het gedrag van het Nederlandse garnizoen in Koepang is weinig beter, zoals kan worden afgeleid uit het verslag van de koopman Anthony Hurt, gedateerd 7 augustus 1665, dat kenmerkend is voor hun gedrag, “In het particuliere rapport, door meergemelte coopman Hurt, aen haer Edele overgesonden, schrijft hij bevonden te hebben, dat op Timor, soo wel van de minste, als van de meeste, een seer vuyl, slordig en ongereguleert leven is geleyt, soo met droncken drincken, als hoereren, daer het opperhooft, Culenburg, de andere als een capiteyn in voorgegaan heeft”. Bijna een eeuw later geeft de bezoekende commissaris Paravicini een al evenmin flatterend oordeel over Koepang en zijn bewoners. “Wanneer men”, schreef hij in augustus 1756, “ze al te zamen in een mand kon doen en telkens ’t onderste boven keeren, altijd of een laatzie (sic) of luijaard of onbequame, of een dronkaart of stoorder van de gemeene rust boven zou komen”.

Nieuwe capitães, benoemd door de Portugese Kroon hebben nauwelijks iets te zeggen en worden door De Hornay domweg verjaagd of schrikken zo van het enorme geweld en de wetteloosheid op Timor dat zij vanzelf met de staart tussen de benen verdwijnen. De Hollanders rapporteren daarover: …De edelman João Antunes van voorname afkomst in Lissabon, is daar aangekomen met een patent van de koning en van de vice-rei in Goa om als capitão-mor over haar te gebieden, maar deze is door De Hornay zeer verachtelijk afgewezen en vindt zo weinig onthaal in Lifao dat hij misnoegt met een particulier schip weer teruggaat…’ Uiteindelijk blijft de Portugezen niets anders over dan António de Hornay zelf maar tot capitão-mor op Timor te benoemen, wat hem de legitimiteit geeft zijn veroveringen voor de Kroon van Portugal te doen. Hierbij erkent hij geen Portugees gezag boven zich, maar zendt hij wel periodiek een flinke donatie naar Goa, om de vice-rei op afstand te houden. De macht van António de Hornay is in 1684 zo groot geworden dat de VOC bij zijn familie in zijn residentie in Larantoeka nederig om een pas moet vragen om met een schip aan de zuidkust van Timor te mogen handeldrijven.

De morele laksheid die heerst tussen de Nederlandse en Portugese leken op Timor vertoont dezelfde kenmerken als die heerst tussen de dominicanen die werkzaam zijn in het Portugese deel van het eiland. Hun schandelijke en weinig klerikale gedrag lokt bij herhaling kritiek uit van de autoriteiten in Goa, waar hun vicaris-generaal slechts kan verzuchten dat “de inheemse vrouwen buitensporig wellustig zijn en dat zij vaak, zowel overdag als ’s nachts, de woningen van de priesters bezoeken, in hoofdzaak de woningen van de jonge priesters, waarbij de geestelijken die geen gemeenschap met de vrouwen willen hebben, niets anders staat te doen dan hun eigen huis te ontvluchten. Kenmerkend voor deze onrustige monniken is de Goanees Frei Manuel de Santo António o.p., titulair bisschop van Malakka van 1701 tot 1733. In zijn jonge jaren is hij een voorbeeldig missionaris geweest. Gouverneur António Coelho Guerreiro (zelf een bijtend criticus van de gemiddelde dominicaanse monnik) duidt hem aan als een “menselijke engel” die verantwoordelijk is voor de bekering van meer dan 10.000 inheemsen in een periode van vijf jaren. Het succes is hem kennelijk naar het hoofd gestegen, want vice-rei Vasco Fernandes Cesar de Menezes klaagt in 1713 dat de bisschop “zijn plichten als prelaat vergeet en dat hij slechts belang stelt in verplichtingen die een generaal of een politicus heeft”. “Een verleiding” voegt hij er plagerig aan toe, “waarvoor veel geestelijken bezwijken””. De vice-rei beschuldigt hem ervan de onrust onder de burgers op Timor op te stoken, een beschuldiging die klaarblijkelijk niet ongegrond is geuit, want Frei Manuel verwijdert de gouverneur van Lifao in 1720 met geweld.

Om een einde te maken aan de chaotische stand van zaken, wordt een zorgvuldig uitgekozen gouverneur, genaamd António de Albuquerque Coelho, in 1722 als capitão-general naar Timor gezonden. Albuquerque, een eenarmige in Brazilië geboren fidalgo, heeft in Macau een romantische en befaamde carrière achter de rug, want hij is daar in de jaren 1718-1719 een bijzonder geliefd en succesrijk gouverneur geweest. Deze man met een besluitvaardig en opvliegend karakter, is niet van plan veel van de strijdlustige bisschop te nemen en als de laatste zich recalcitrant gedraagt, zal hij hem uit de kolonie verwijderen. Er moet evenwel worden erkend dat Albuquerques drastische optreden tegen de bisschop, dat uitzonderlijk is in een land waarin de clerus zoveel invloed heeft, de stand van zaken niet veel verbetert. Er ontstaat op het eiland allerwegen opstand, al is niet duidelijk of de bisschop deze heeft aangestookt. De Toepassen onder Francisco de Hornay, spannen samen met de inheemse stamhoofden met het oogmerk de blanke Portugezen eens en voor altijd van Timor te verdrijven. De samenzweerders vieren het aangaan van hun overeenkomst met het ritueel slachten van een zwarte en een witte hond, waarvan zij het bloed, vermengd met hun eigen bloed, ceremonieel drinken. Het signaal van de opstand wordt gegeven door in het binnenland weer dominicaanse missionarissen te vermoorden en door de kerken te verwoesten die men kan vinden. Albuquerque schrikt niet terug voor de storm en hij handhaaft zijn positie in Lifao tot dat zijn opvolger arriveert en de opstand met een sisser afloopt. Hij beschuldigt de Nederlanders ervan de rebellen te ondersteunen met wapens en ammunitie en hij zendt daarover een officieel protest aan de gouverneur-generaal in Batavia. Dit document wordt genegeerd door de Hooge Regering, wat nauwelijks verrassend is, want er bestaat weinig twijfel aan dat Albuquerques beschuldigingen slecht gefundeerd zijn. Verwijzingen naar het derde volume van Realia en naar J. de Roo van Alderwerelts Aantekeningen, laten zien dat de autoriteiten in Batavia in feite hun ondergeschikten in Koepang bij herhaling hebben verboden zich te bemoeien met het geschil tussen de zwarte en de blanke Portugezen en hun opdroegen een strikt neutrale houding te handhaven. Albuquerque dringt er ook op aan een einde te maken aan de smokkel van sandelhout uit door de Portugezen gecontroleerd gebied door Chinezen uit Batavia. De maatregelen die hij heeft getroffen om dit af te dwingen worden door zijn opvolger bekritiseerd, omdat deze de situatie eerder verslechteren dan verbeteren.

De met een sisser afgelopen algemene opstand uit de jaren 1722-1725, flakkert weer op kort na de aankomst in 1729 van de nieuwe capitão-general kolonel Pedro de Mello en nu in heftiger vorm. Het bondgenootschap tussen de Toepassen en de volbloed inheemsen wordt hernieuwd, maar ieder van de bondgenoten neemt zich voor zich tegen de ander te keren als het doel de blanke Portugezen van Timor te verdrijven is bereikt. Hoewel Pedro de Mello nog geen 50 Europeanen en een handvol Macaunezen meebrengt, onderneemt hij een krachtige poging de opstand neer te slaan. De meeste inheemse soldaten die hem ondersteunen onderhouden echter geheime betrekkingen met de rebellen en Pedro de Mello en de zijnen worden tenslotte op 18 oktober 1730 omsingeld in de kleine havenstad Manatuto. De belegering duurt 85 dagen, gedurende welke het garnizoen gedwongen is te overleven door het eten van boombladeren, gedroogde paardenbonen en ongedierte., totdat een laatste wanhopige uitval van 13 t/m 15 januari 1731 de belegeraars verdrijft. Deze opstand, dooft uit, net als alle voorgaande en alle volgende, bij de aankomst van een nieuwe gouverneur in maart, als de zaken worden teruggedraaid tot de ongemakkelijke status quo ante. Net als zijn voorgangers beschuldigt Pedro de Mello de Hollanders in Koepang ervan de rebellen op te stoken en te helpen. Dit wijzen zij verontwaardigd van de hand en op hun beurt beschuldigen zij de Portugezen, en waarschijnlijk met meer reden, ervan bescherming te bieden aan de ’moordadige deserteurs van de afgelopen pantjalang De Lethij” De Portugese gouverneur “landt in 1731 op Embang, laat aldaar 3 menschen doodslaan en roofd padie en catjang, houdt ook een Chinees vaartuig aan van hier, en laat hem 10 pct. van zijn lading afnemen, bovendien gemeld vaartuig ontlost, en, tot eigen gebruik gezonden naar Dilij. Hij schrijft het opperhoofd aan alle vaartuigen van de zwarte Portugezen aan te houden en, bij weigering, onze vaartuigen zoude aanhalen, verbied wijders eenige pas anders als op Lifao te verlenen”. Verdere Hollandse inspanningen om de teruggave van de sloep, de muiters en een metalen kanon te verkrijgen zijn eveneens vruchteloos. De nieuwe gouverneur, Pedro de Rego Barreto de Gama e Castro, verklaart onomwonden dat “de Nederlanders niet meer grond toekomt dan met hun kanon kan worden beschoten”.

Ondertussen zijn de inspanningen van de woeste Toepasses om Lifao, evenals eerder Manetuto in te nemen en hun blanke opperheren van het eiland te verdrijven, verijdeld. Zij richten daarom hun aandacht nu op de Nederlanders in Casteel Concordia in Koepang. Na twee inleidende bedreigingen in 1735 en in 1745 heeft er in 1749 een serieuze aanval plaats. “Den koning van Amabij komt op den 18den October het opperhoofd (in Koepang) met veel ontsteltenis bekent maken, dat zijn volk in de bovenlanden en gebergte een grouwsaeme menigte gewappend volk hadden gesien en veele trommels gehoord, waaruyt sekerlijk besloot, zulks de Toepassen moeten zijn; op welk berigt wij dan ook, aan d’eene kant, eenige Mardijkers afgesonden, om deselve te verspieden, en aan de andere kant, den koning van Coupang gelaste, in stilte een vertrouweling naar Amarassi te senden, aangesien ons te gelijk berigt werd, dat den Tenentij-Generaal op die plaats in persoon was aangekomen, ten eijnde ons gesamentlijk te overvallen”. Van deze verkenners vernemen het opperhoofd en zijn raad dat de vijand “reets van Amarassie in aantogt is en bestaan de voornaamste hoofden in de volgende persoonen: Gaspar da Costa (Tenente-General); Pasqual da Costa (Tenente de Provincia; Siko Bras (Tenente-Coronel); Domingo de Faria (Capitão-mor da Pouoação); Sinao Luis (Capitão-mor do campo; Amaro da Costa (Sargento-mor da Provincia); Bastiano, nieuwe keijser van Amacone, met zijn generaals, colonels enz.; Paulo, koning van Ambeno, met als even: Januario Fernandes Varella, hoofd der Larantoekers en eijndelijk verscheijde koningen zo der onder hun geweld staande Belonesen als andere Timorese landen”. De Toepassen voeren “ ’s konings van Portugal vlag, standaard en baniere, bij haar El Real genaamt”.

Ofschoon de inheemse hulptroepen van de Compagnie angst hebben voor de “schrikkelijke menigte” van naderende Toepassen, blijven het Opperhoofd en de Raad uiterlijk kalm onder de dreiging en er wordt een gezant gezonden “met last aan de hoofden van dit afkomende rot, wie deselve ook mogen zijn te zeggen, dat bijaldien hunne moedwil zo verre mogte gaan van voet te setten op ’t Coupangse gebied zij versekert moeten zijn, dat zoo d’E.Compe als haare bondgenoten zeer gereet zijn, geweld met geweld te keren, en hun zodanig rukeloos bestaan dier betaalt te stellen”….

“Inmiddels vertoonde zig op den 4n November een grouwsame menigte dezer stropers reets tot op het land van Coupang, met slaande trommels, en vliegende (Portugese) vendels, op welke tijding alle onse inlanders tegelijk een schrik aanquam”. Desondanks slagen de Hollanders erin met drastische middelen een strijdmacht bijeen te schrapen. Deze bestaat uit “1 sergeant, 2 corporaals, en 20 gemeen (soldaten), 130 Mardijkers, 240 Savonesen, 60 Solorezen, 30 Rotinezen en enige vrijwilligers, 30 ’s E.Comps, dienaren als burgers”. Dit leger, onder bevel van Ensign Lip, doet op zondag 9 november 1749 een uitval om de Toepassen en Amarassiers, in hun stenen paggers te bestrijden op het veld van Penefoeij. Misschien als gevolg van een voorafgaande schermutseling twee dagen eerder die in het voordeel van de Hollanders is verlopen, deserteren de Amarassiers van hun bondgenoten als zij de kleine strijdmacht van Lips ongehinderd zien naderen. De Toepassen doen een uitval vanuit hun verschansingen, maar zij worden teruggedreven na een hevige strijd en met de Hollanders en Mardijkers op hun hielen. Als vier van hun paggers zijn bestormd, moeten de Hollandse Timorese hulptroepen, die tot dan toe passieve toeschouwers van het conflict zijn geweest, in actie komen. Zij omsingelen de Toepassen en richten onder hen zulk een slachting aan dat het slagveld in korte tijd bedekt wordt met gedode vijanden; intussen vinden de Hollanders in de laatste verschansing van de Toepassen een zeer hardnekkige tegenstand, omdat de zich daarin bevindende Tenentij, en andere hoge officieren, zich desperaat verdedigen. Maar uiteindelijk moeten zij zich overgeven nadat Europeanen, Mardijkers en Savonesen gezamenlijk de sterkte bestormd hebben. De vijand tracht te vluchten, maar de verdedigers hebben zich van de paarden van de Toepassen meestergemaakt en zij zitten de vluchters te kort op de hielen. De te paard vluchtende Tenentij wordt door een Timorees met een assegaai gedood en direct daarna onthalsd. De Timorezen aan Hollandse kant brengen in twee dagen zo’n duizend afgeslagen hoofden bijeen. Aan Hollandse kant zijn niet meer dan 19 Timorezen, 1 Mardijker en 2 vrijwilligers gesneuveld, maar zijn velen gewond geraakt.

De zege van vaandrig Lip op Bloedige Zondag, redt niet alleen Koepang van de Zwarte Portugezen, maar, naar alle waarschijn-lijkheid, ook de Hollandse positie op Solor en Roti, omdat de collega en opvolger van Gaspar da Costa, João de Hornay, met zijn schepen klaarligt voor een aanval op deze eilanden direct na de te verwachten overwinning. Maar de slag van Penefoeij blijkt een keerpunt te zijn in de geschiedenis van Timor; vanaf dat moment zijn het eerder de Nederlanders dan de Portugezen die de meeste invloed uitoefenen in de westelijke helft van Timor. Het aandeel van de Mardijkers in de zege van Lip is aanzienlijk, ofschoon niet zo groot als latere legendarische beschrijvingen ons willen doen geloven; zij kennen Mardijkers de overwinning van Penefoeij geheel toe. Na de zege neemt de invloed van de Mardijkers in Koepang en in het gelijknamige district zodanig toe dat zij hun blanke meesters op dezelfde wijze intimideren als de Zwarte Portugezen hun blanke meesters in Lifao schofferen.

De verantwoordelijkheid voor de strijd in Penefoeij berust bij het Opperhoofd Jacob van der Burgh en zijn Raad. De hiervoor vermelde bijzonderheden van het treffen zijn ontleend aan het verslag van de Raad van 18 mei 1750. De houding van de Portugese gouverneur in Lifao, Manuel Correia de Lacerda, is alsvolgt beschreven: “Intusschen zijn wij zeer verwondert, dat den gouverneur van Lifao sig uitterlijk gedragt als of zijn E. alle dese saken gansch niet aangingen, kunnende zelfs niet vernemen, dat zig daarover ooijt anders heeft uitjgelaten, dan met te seggen, dat het den Tenentijs wel verdiende loon was, en hem niet alleen dikwijls mondeling dese dwase onderneming had afgeraden, maar ook gedurende zijne optogt hem drie opontbodbrieven had geschreven, welke hij selve niet verwaardigt had te b’antwoorden”.

Het is nauwelijks verrassend dat Van der Burgh door zijn succes erover droomt de Portugezen van Timor te verdrijven. De regering in Batavia ondersteunt een offensieve politiek op het eiland en zendt een expeditie van 100 man, met kanonnen, ammunitie en voorraden levensmiddelen, om de aan de zuidkust levende stammen te reduceren. Van dit voornemen komt niets terecht en de autoriteiten in Batavia keren spoedig terug tot hun oude politiek van sterke ontmoediging van vissen in troebele Portugese wateren. De Nederlanders drijven deze houding zo ver door, dat als het energieke en ambitieuze Duitse Opperhoofd van Koepang, Hans Albrecht von Pluskow, tijdens een hem afgeraden poging een verdreven Portugese gouverneur in zijn ambt te herstellen, in 1761 in Lifao wordt vermoord door de Zwarte Portugese aanvoerders Francisco de Hornay en António da Costa, de Hooge Regering uitdrukkelijk represaille maatregelen verbiedt “vooreerst omdat onmagt het belet op een éclatante wijze te doen, en ten tweede, omdat het (de) schuld van het opperhoofd Von Pluskow is geweest, daar hij zich om eigen glorie en gewin met zaken heeft bemoeid die de Compagnie nimmer tot voordeel konden zijn”. Zij nemen in de jaren 1767-1769, na enige lichte aarzelingen, eenzelfde negatieve houding aan, als Francico de Hornay, die opnieuw zijn jas gekeerd heeft, de Compagnie het bezit van Lifao aanbiedt, dat hij op dat moment belegert.

De gouverneur van Lifao, António José Telles de Menezes, die in de jaren 1747-1748 gouverneur van Macau is geweest, is zo dom geweest 23 “aanzienlijke zwarte Portugezen”, die Lifao zijn binnengetrokken om met hem over een wapenstilstand te onderhandelen, te laten vermoorden, met het resultaat dat de verbitterde Hornay de omsingeling strakker aantrekt. Als deze situatie een jaar heeft geduurd, bevindt António José Telles zich in de moeilijke positie dat hij dagelijks 1.200 monden moet voeden, waarvan de meesten vrouwen en meisjes zijn en maar 15 blanke garnizoensleden, Omdat er geen hoop bestaat op bevrijding door hulp uit Goa of Macau en de voorraad voedsel bijna is uitgeput, neemt António José Telles de Menezes de wanhopige beslissing in de nacht van elf op twaalf augustus 1769 Lifao in de steek te laten. Het garnizoen, de bevolking en zoveel mogelijk artillerie en voorraden worden ingeladen in wat er aan vaartuigen in de haven ligt en nadat de aan de wal achterblijvende materialen in brand zijn gestoken, wordt koers gezet naar het oosten. Na enige voorraden in Batugade aan land te hebben gebracht, laat de kleine vloot op 10 oktober het anker vallen voor Dili. Op deze ongezonde, door malaria bezochte plaats, die evenwel het voordeel heeft ver genoeg verwijderd te liggen van gebied dat gecontroleerd wordt de Hornay’s, de Costa’s en de Toepassen rond Lifao en Larantoeka, wordt de nieuwe hoofdstad van Portugees Timor gesticht en Dili is dat sindsdien (ondanks onzekere tijden) gebleven. Francisco de Hornay biedt Jan Compagnie opnieuw het bezit aan van Lifao, nadat deze plaats is opgegeven door António José Telles de Menezes, maar het aanbod wordt tenslotte in december 1770 verworpen door de Hooge Regering in Batavia. Dit ligt voor de hand, want de regering besluit dat het veel te gevaarlijk is een fort/nederzetting te stichten in een plaats die het hoofdkwartier is van een onrustig rebellennest. Tegen deze tijd hebben de families Hornay en Costa een overeenkomst gesloten waarbij de leiding over de Toepassen afwisselend door de twee families zal worden vervuld. Na de nederlaag en de dood van Gaspar da Costa in Penefoeij in 1749, wordt hij als Tenente-General dan ook niet opgevolgd door een Da Costa maar door een De Hornay.

Lifao blijft dus bewaard voor de Portugese Kroon, aangezien de wispelturige Hornay’s spoedig terugkeren naar hun oude vertrouwde omgeving bij Lifao, waar de banier van de quinas tot 1975 heeft gewapperd over de enclave Ocussi Ambeno, waarin Lifao ligt. Ocussi Ambeno is het eerste gebied waar zich in 1556 Portugese dominicanen hebben gevestigd en waar zij de koninklijke familie van het Ambeno koninkrijk hebben gedoopt. In de jaren vijftig van de zeventiende eeuw is dankzij emigratie van Toepassen uit Larantoeka de eerste Portugese vestiging op Timor, Lifao, ontstaan. Het valt daarom te begrijpen dat bij de bepaling van de grenzen tussen Nederlands en Portugees Timor in 1859 Ocussi Ambeno, zijnde de bakermat van Portugees Timor, bij Portugees Timor is gevoegd.

Naschrift

Met de voltooiing van deel XIX is de geschiedenis van Portugal en van Portugezen in Afrika en Azië vrijwel besproken vanaf de prehistorie tot en met het jaar 1640, dat wil zeggen tot aan het herwinnen van de onafhankelijkheid, nadat Portugal 60 jaren heeft deeluitgemaakt van het Habsburgse wereldrijk.

Nog besproken dienen te worden de positie van Macau en die van de jezuïeten aan het keizerlijke hof in Peking; de handelsrelatie van Macau met China en Japan en de handelsrelatie tussen deze beide landen met behulp van de Portugezen. Tenslotte wordt aandacht geschonken aan de Portugese positie aan de Swahilikust in de eerste decennia van de zeventiende eeuw, omdat deze kust tot het einde van de achttiende eeuw heeft deel uitgemaakt van de Estado da India.

De blik blijft op Azië gericht totdat aan de vijandelijkheden tussen Nederland en Portugal eindelijk een einde is gekomen. Dat wil zeggen dat plaats wordt ingeruimd (vermoedelijk in deel XXI) voor de behandeling van de eindstrijd om Malakka (1641) en Ceylon (1656, val Colombo en 1658 val van Mannar en Jaffna). In hetzelfde jaar vallen ook in Nederlandse handen de steden Negapatnam (Coromandelkust), Tuticorin (Parelvisserskust) en Quilon (Malabarkust). Met de verovering van een reeks forten aan de Malabarkust, waarvan het fort in Quilon de eerste is, in de daaropvolgende jaren eindigt de oorlog tussen de Republiek en Portugal in Azië. Bedoelde forten zijn: Forte São Tomé (Quilon, 29 december 1658), Castelo de Cima (Cochin de Cima, 16 februari 1661), Castelo de São Tomé (Cranganore, 15 januari 1662), Fortaleza Manuel (Cochin de Baixo, 8 januari 1663) en Fortaleza de Santo Angelo (Cannanore, 15 februari 1663).

Het is de bedoeling na het beschrijven van de vrijwel volledige ontmanteling van de Estado da India de aandacht te richten op de continenten waar de Portugezen beter tegen hun vijanden blijken te zijn opgewassen. In 1648 heroveren zij Angola en São Tomé, welke koloniën in 1641 plotseling in handen van de Hollanders waren gevallen. In 1649 voegen zij nog het eiland Principe aan hun heroveringen toe. In het deel dat volgt op de ontwikkelingen in West-Afrika gaat de aandacht naar Brazilië, de rijkste kolonie van allemaal, waaruit de Hollanders in 1654 geheel zijn verdreven.

Helaas kan nog niet worden aangegeven uit hoeveel delen de Geschiedenis van Portugal en van de Portugezen overzee gaat bestaan, want dat zal mede afhangen van het te kiezen eindpunt. Dat zou kunnen zijn de verdrijving van de Hollanders uit Brazilië; maar meer voor de hand ligt het einde van de Napoleontische tijd en de verwerving van de Braziliaanse onafhankelijkheid. Als ik mij, wanneer dit punt is bereikt, nog fit genoeg voel zou ik de bespreking van de Portugese geschiedenis en dan vooral de koloniale geschiedenis willen voortzetten tot en met de Anjerrevolutie en de ontmanteling van het koloniale rijk in Afrika.

Deel 19 Index

Hoofdstuk 3

De Kleine Soenda eilanden

3.0 Solor middelpunt van de sandelhouthandel

Geschreven door Arnold van Wickeren

Vele jaren voordat Vasco da Gama Kaap de Goede Hoop rondde, was Timor bij de Chinezen bekend als een aanbieder van geurig sandelhout. Er is zowel vraag naar wit als naar geel sandelhout dat wordt verbrand in tempels en andere gebedshuizen. Chinese jonken van Fukien en Kwangtung bezoeken Timor periodiek, terwijl de Portugezen hun weg naar China vinden korte tijd na de verovering van Malakka door Albuquerque in 1511. De Portugese literatuur veronderstelt dat in het voorjaar van 1515 een schip naar Timor is gevaren, omdat daartoe de intentie was uitgesproken. Er is geen bewijs te vinden dat de reis werkelijk heeft plaatsgegrepen.

Uit Pigafetta’s verslag van de expeditie van Fernão de Magalhães weten we dat de Victoria een dag of vijftien voor een langdurige storm beschutting heeft gezocht bij het eilandje Alor en dat het van daar doorgevaren is naar Amabu aan de noordkust van Timor, waar de Victoria op zondag 26 januari 1522 aankomt en waar verversingen en proviand die op Alor niet konden worden verkregen, worden ingenomen.

Vijftig jaar later vestigen de Portugezen zich voor het eerst op de Kleine Soenda eilanden. In de volgende honderd jaar is niet Timor, maar het naburige eiland Solor het centrum van de Portugese activiteit. De stichting van de nederzetting op het meest strategische punt van de Solor archipel vindt plaats door de dominicanen, die, aangemoedigd door hun succes van enige voorafgaande bekeringen, op Solor in het jaar 1566 een stenen fort, met kanonnen op iedere hoek, bouwen. Doel van het fort is de bewoners van christelijke kampongs bescherming te bieden tegen invallen van islamitische slavenhalers uit Makassar en Java.

De monniken houden zich ook nadrukkelijk bezig met de handel in sandelhout. Rond het stenen fort groeit een vestiging van inheemse bekeerlingen en van de nakomelingen van Portugese soldaten, zeelieden en handelaren in sandelhout van Malakka en Macau, die zijn gehuwd met inheemse vrouwen. Dit is het begin van het ras van halfbloeden dat in de volgende eeuw door de Hollanders wordt aangeduid als Toepassen of Swarte Portugezen. Dezelfde term wordt ook gebruikt voor de klasse van Euraziatische en inheemse christenen in Indië, of Malakka en Batavia door de Hollanders en Engelsen (de laatsten gebruiken evenals de Portugezen de term Topasses of Topazes al meer dan 200 jaar). Solor is een eiland met een gezond klimaat, mensen met een leeftijd van 120 en zelfs 130 jaar voorkomen.

Voor de eerste twintig jaren van zijn bestaan wordt de capitão van het fort in Solor benoemd door de prior van de predikheren in Malakka, waarmee de capitão van Malakka dient in te stemmen, zoals blijkt uit een originele alvará of decreet, ondertekend door António Moniz Barreto, gouverneur-generaal van Portugees Indië, gedateerd 1576. Twintig jaren later gaat het recht op benoeming van de capitão van Solor over op de vice-rei van de Estado da India. De eerste in functie zijnde capitão die door hem is benoemd is António de Vilhegas. De instructies van deze capitão, gedateerd september 1595, zijn gevonden in de Archivo Português Oriental en deze lijken behoort te hebben tot de notities van G.P. Rouffaer en andere schrijvers van de geschiedenis van Solor en Timor.

Bij de wijziging van het bestuur van het land, bestuurden de dominicanen in totaal 27 kampongs op Solor, Flores en op de naburige eilanden, met naar eigen schatting 100.000 bekeerlingen. Volgens de weinig latere veel betrouwbaarder Hollandse schattingen zou het om 12.250 gekerstenden gaan. Hun belangrijkste post, na Solor zelf, is het eilandje Pulo Ende, aan de zuidkust van Flores, waar zij over een fort beschikken dat van koraalsteen is gebouwd en waarvan de korte maar bewogen geschiedenis voorbeeldig is weergegeven in een aantal artikelen van Jhr. B. C. C. M. M. van Suchtelen en Dr. G. P. Rouffaer, Hier kan en passant aan worden toegevoegd dat Dr. Rouffaer zich vergist met zijn veronderstelling dat de Portugezen niets meer met Pulo Ende te doen hebben na hun uiteindelijke verdrijving uit het fort in 1630. Een dominicaanse vertelling uit 1665 verhaalt over het vertrek van een expeditie van Larantoeka om christelijke kampongs op te ontzetten. Deze expeditie valt samen met de Hollandse expeditie naar Makassar in 1660.

De belangrijkste dominicaanse sterkte op Solor heeft een meer bewogen carrière achter de rug. Verrast, geplunderd en ten dele verbrand bij een neergeslagen inheemse opstand in 1598, is de sterkte spoedig herbouwd en verbeterd, om voorwerp te zijn van een Hollandse aanval in april 1613 geleid door kapitein Apollonius Schot. Hij wordt door gouverneur-generaal Both omschreven als “een persoon wel ervaren”, cloeck van verstandt, in de Spaanse tale zeer prompt, alsmede in’t schrijven, die historiën wel doorlesen, maer al te resoluyt, te liberaal, superbe, inconstant, bovenmate haestich van hooft….Ick en soude niet gerade vinden dat men hem een trap hooger setten soude”. Dat Schot niet “bovenmatig haestich van hoofd” was, zoals Both klaagt, blijkt daaruit dat het Schot drie maanden vergt om het fort in Solor te nemen, waarop de Hollanders met grof geschut 800 schoten hebben afgegeven.

Schot heeft de opdracht gekregen eerst het eiland Boeton aan te doen voordat hij aan zijn aanval op het fort op Solor begint.. Boeton is een eiland in het zuidoosten van Celebes, dat op ongeveer dezelfde lengtegraad ligt als Solor. Het blijkt dat de vorst van Boeton de Portugezen gaarne van Solor zou zien vertrekken en hij is bereid de Hollandse aanval met een korakora te ondersteunen. Twee weken na aankomst op Boeton sluit Schot een contract met de vorst en neemt in vriendschap afscheid van hem. Na achterlating van vier kanonnen en een tiental soldaten onder leiding van Gregory Cornelisz zet hij zijn reis met zijn schip Ter Veere op 9 januari 1613 voort. Onderweg komt hij het VOC-schip Halve Maan tegen dat hij beveelt zich bij hem en de Boetonse oorlogsprauw met 400 soldaten aan te sluiten.

Als de kleine aanvalsmacht bij Solor aankomt, valt het vijandelijke doel zwaar tegen; het fort lijkt mede gelet op zijn zeer strategische ligging, een veel zwaardere kluif dan Schot heeft gedacht. Na aankomst voor het fort beginnen de schepen onmiddellijk, zonder dat iemand nog aan land is geweest, het ene salvo na het andere salvo op het fort af te vuren. Het doelwit is een batterij Portugese kanonnen die de rede van Lohayong, voor het fort, moet beschermen. Als de batterij na twee dagen is vernietigd kunnen de schepen dichter naar het fort toe varen. Het is nog wel oppassen geblazen voor sluipschutters; tijdens het beleg van Forte Henrique zal de schipper van de Zeeland, Abraham Claeszoon, door een sluipschutter vanachter de kantelen van het fort worden neergeschoten. Schot zet 70 man aan land die de rond het fort gelegen hutten platbranden, zodat zijn soldaten zich vrij kunnen bewegen. Schot slaagt erin een Portugese galjoot die op de kant ligt te veroveren en vlot te krijgen, zodat hij nog een extra schip ter beschikking heeft. Toch begrijpt hij al snel dat meer schepen en vuurkracht nodig zijn om de Portugezen tot overgave te dwingen. Hij stuurt daarom op 23 januari een jonk naar Ambon met het verzoek om assistentie. Van de lokale bevolking heeft Schot vernomen dat op Timor Portugese schepen bezig zijn sandelhout te laden en hij wil voorkomen dat deze hun landgenoten te hulp zullen schieten. Hij besluit de Halve Maan, samen met de van het land gehaalde galjoot en de Boetonse prauw naar Timor te sturen om de Portugezen aan te vallen. De Ter Veere blijft met Schot wachten op antwoord uit Ambon. Nadat de jonk inderdaad met soldaten en ammunitie is teruggekeerd, raakt de zaak in een stroom-versnelling. De schepen die Schot naar Timor heeft gezonden hebben daar met succes de Portugese handelaren verrast en hen de partij sandelhout die zij aan het laden waren afhandig gemaakt. Na hun terugkeer uit Timor en samen met het op 3 april ook nog uit Ambon gearriveerde schip Zeeland beschikt Schot nu over een flinke overmacht. Hij laat een batterij artillerie installeren waarmee hij de vesting onophoudelijk kan bestoken.

Op 18 april arriveert wederom een schip uit Ambon de Patani, zodat Schots overmacht nu zo groot is dat hij het fort opeist, op straffe van totale vernietiging. Op 20 april 1613 gaven de Portugezen zich over, omdat de situatie in het fort, waarin meer dan duizend mensen opeengepakt zaten, onhoudbaar was geworden. Vooral de aanwezigheid van vrouwen en kinderen heeft de Portugezen tot overgave van de vesting genoopt. Onder de bezetting van ongeveer duizend man blijken zich niet meer dan 250 weerbare mannen te bevinden, exclusief 30 Portugezen en 7 dominicaner monniken. De overgrote meerderheid bestond uit vrouwen en kinderen. De scheve verhouding is ontstaan doordat de overige mannen met de Portugezen naar Timor zijn getrokken om sandelhout te laden. Deze groep die inmiddels ook is teruggekeerd op Solor, bestaat uit 80 Portugezen en 450 mestiezen, maar zij zijn te laat gekomen om hun familieleden en bondgenoten te hulp te komen. Boxer merkt in dit verband op dat Schot het fort wellicht helemaal niet had kunnen veroveren als niet het grootste deel van het garnizoen naar Timor zou zijn getrokken om er sandelhout te halen. Schot bepaalt dat de helft van de goederen in het fort aan de VOC vervalt en dat de Portugezen de andere helft mogen behouden. Bovendien wordt hun toegestaan naar Malakka te gaan. Zij vertrekken echter niet allemaal naar Malakka; Jan Pieterszoon Coen schrijft de directeuren van Bantam op 10 november 1614 dat “eenighe Portugesen, mesticen, ende 2 dominicaner monicken op den eet van trouwicheyt….op een sekere plaetse Larentouque genaempt, nyet verder van ’t Casteel Solor gelegen, zouden blijven resideren.” Deze ogenschijnlijke onschuldige overdracht van een paar vluchtelingen is het zaad voor een gewas dat jaren later de Hollanders ervan zal weerhouden hun hegemonie uit te breiden over dit deel van de Indische archipel. Het centrum van de Portugese invloed op de Kleine Soenda eilanden is nu Larantoeka op Flores, dat Portugese historici – volgens Boxer – later abusievelijk zijn blijven aanduiden als Solor, terwijl zij verwijzen naar de Toepassen ofte swarte Portugesen of Larantouqueiros, Overigens is het maar de vraag of Jan Pieterszoon Coen gelijk heeft met zijn opmerking dat slechts een handvol Portugezen van Solor in Larantoeka gaat wonen; Arend de Roever deelt mee dat de van Solor verdreven Portugezen via het Portugees gezinde Larantoeka op Flores naar Malakka kunnen vertrekken, maar dat niet minder dan 1.500 nieuwe bewoners in Larantoeka zijn neergestreken. Nu hij zijn taak heeft volbracht draagt Apollonius Schot het militaire gezag op Solor over aan kapitein Adriaen van der Velde. Hij wordt het hoofd van het fort, dat van de Hollanders de naam Hen(d)ricus ontvangt. Het civiele bestuur komt in handen van Jan Gijsbrechtsz de Vrije. Als deze op Timor verblijft is onderkoopman Crijn van Raemburch zijn assistent op Solor.

Op weg naar Bantam ontmoet Schot in Grissee Pieter Both. De gouverneur-generaal noemt Apollonius Schot, nu ‘onse goede vrund’ Zij zeilen samen naar Bantam. Tijdens een zwempartij van Schot in een rivier in Jakatra, verdrinkt hij op 23 november 1613, verlamd door het ijskoude water, dat door plotselinge zware regenval in de bergen de rivier heeft afgekoeld. In de Raad van Indië wordt Schot opgevolgd door Jan Pieterszoon Coen., terwijl de Raad in Bantam de benoeming van Adriaen van der Velde tot gouverneur van Solor en onderhorigheden bevestigt. Van der Velde geeft een opsomming van de gebieden waar de Portugese invloed nog zeer groot is, dat zijn de landen op Oost-Flores, met centra rond Endeh en Larantoeka, op West-Solor, rond Pammakaya en op Oost-Adonara in Carmaing (of Carma), aan de voet van de hoogste berg in de regio, de Ile Boleng. Het gaat hier om gebieden waarvan de bevolking gekerstend is. Op Timor – hoewel daar het christendom op dat moment nog geen rol speelt – zijn dat de koninkrijken van Mena en Asson aan de noordzijde. Nadat hij de krachtsverhoudingen in kaart heeft gebracht, besluit Van der Velde deze gebieden te bezoeken om te zien in hoeverre zijn vijanden met militaire middelen tot andere gedachten te brengen zijn. Eerst slechte hij op Endeh de ruïnes van een Portugees fort uit de zestiende eeuw, om te voorkomen dat Portugezen uit Larantoeka zich daar opnieuw zullen vestigen. Vervolgens houdt hij zich op Timor bezig met marktonderzoek naar de handel in sandelhout.

Het duurt niet lang of Van der Veldes voorgevoelens dat de nog steeds op schepen naar Malakka wachtende Portugezen in Larantoeka problemen zullen geven, worden bewaarheid. Carma, het uit 1.000 katholieke gezinnen bestaande dorp op Adonare, heeft na de verovering van het fort op Solor in eerste instantie het nieuwe gezag van de Hollanders niet aanvaard. Carma blijft zo het enige gebied ten oosten van het fort dat Portugees georiënteerd is. Op termijn is dit een onhoudbare positie, omdat de bevolking te zeer afhankelijk is van de door de Compagnie gecontroleerde zeeweg en van het fort. De Portugese commandant van Larantoeka, Francisco Fernandes, maakt van de gelegenheid gebruik en slaagt erin zijn bondgenoten in Carma tegen de Hollanders op te zetten. Zo krijgt Van der Velde gelijk met zijn stelling dat de Portugezen in Larantoeka hun positie aan het versterken zijn.

Met de bedoeling aan de nog resterende Portugese invloed eens en voor altijd een einde te maken trekt Adriaen van der Velde in juli op tegen het afvallige Carma. Zijn soldaten hebben hem de tocht ten sterkste afgeraden, omdat zij met veel te weinig manschappen zijn. Van der Velde zeilt met de Halve Maen en met 30 soldaten naar Carma. Het verlaten dorp wordt platgebrand, maar voordat de Hollanders bij hun schip terug zijn, worden zij ingehaald en zeven van hen sneuvelen in een regen van pijlen, afgeschoten door een menigte van 2.000 (Coen) of 3,000 (Van Raemburch) man. Adriaen van der Velde wordt bovendien onthoofd.

Op 13 oktober 1615 wordt door de Raad van Indië besloten Fort Henricus op te geven en volledig te slechten. Het comptoir kost te veel en het lijkt de raad verstandiger om Pulau Ai te gaan bezetten om te voorkomen dat de Engelsen zich zullen gaan vestigen in de Molukken. In december komt het bericht van de Heren Zeventien in patria dat zij de Molukken belangrijker vinden dan Solor. Begin 1616 wordt het fort geslecht en de bezetting gaat naar Ambon. De handel in sandelhout van Timor wordt vanuit de Molukken voortgezet. Het imago van de Hollanders is door het verbreken van het contract behoorlijk geschaad. Bij de ontvangst van een delegatie van 17 vooraanstaanden uit de dorpen op Solor, bepleiten dezen uitvoering van de samenwerking tegen de Portugezen en naleving van het oorspronkelijke contract. Gouverneur-generaal Jan Pietersz Coen biedt zijn excuses aan voor het verlaten van het fort en hij belooft de delegatie het fort weer te zullen laten opbouwen en het te bezetten met een garnizoen. Maar voordat hiermee wordt begonnen profiteren de Portugezen van het vertrek van de Hollanders van Solor. Als zij in Malakka vernemen dat de Hollanders zijn vertrokken, aarzelen zij niet lang om het fort op Solor weer te bezetten. Dat gebeurt vooral op aandringen van de in hoog aanzien staande Frei Miguel Rangel o.p., die het een goede gelegenheid vindt het christendom op Solor actiever te verspreiden dan voorheen mogelijk is geweest. Eind 1616 vertrekt padre João das Chagas o.p. met enkele medebroeders naar Solor waar zij zich, met de meegebrachte kanonnen en munitie installeren op de ruïnes van het fort. De Portugezen verdwijnen echter weer van Solor als gebleken is dat vice-rei Dom Jerónimo de Azevedo wenst dat de Portugezen zich in Larantoeka concentreren.

Van Raemburch arriveert in oktober 1618 via Japara en Bima (Soembawa) op Solor. Hij neemt onmiddellijk de wederopbouw van het fort ter hand. De brief die Coen zijn ‘goede vrund’ voor de bondgenoten heeft meegegeven is kort en krachtig. De gouverneur-generaal biedt nogmaals zijn excuses aan voor de eerdere beslissing het fort te verlaten; hij hoopte niettemin, nu eenmaal besloten is terug te keren, dat de bondgenoten hem zullen helpen bij de wederopbouw van het ‘bollewerck’. Hierbij worden de stenen van het oude, gesloopte, fort gebruikt. Het fort wordt bezet met 30 à 40 man. De handel in sandelhout wordt weer opgepakt. De Solorezen mogen zelf in Timor sandelhout gaan ruilen als dat maar aan het fort wordt verkocht.

De VOC heeft op dat moment vrijwel alle handel in sandelhout in handen en de Portugezen vertonen zich nog zelden. Coen maakt hieruit op dat de Portugezen niet meer voldoende middelen en schepen hebben om hun positie in Timor te behouden. Daarom krijgt Van Raemsburch de instructie om de Portugezen waar mogelijk aan te vallen. Zij vragen zich af of zij de handel met Timor nog wel kunnen voortzetten zonder dat zij een fort op Solor bezitten. De Hollanders controleren de zeestraten te goed, zodat de Portugezen niet langer ongemerkt hun gang kunnen gaan. Hieruit trekt Jan Pietersz Coen de conclusie dat de Portugezen gedemoraliseerd zijn en niet meer over de middelen beschikken om de ‘strijd’ om Timor vol te houden. Nogmaals instrueert hij Van Raemburch de Portugezen waar mogelijk aan te vallen.

Als op Solor drie Compagniesschepen die op weg zijn naar Ambon, aankomen, ziet Van Raemburch zijn kans schoon. Hij stelt zijn Raad, uitgebreid met de schippers van de drie schepen de Bergerboot, de Morgenster en de Neptuynes, voor om Larantoeka aan te vallen en de Portugezen ‘met geweld aan te tasten ende uut te royen.’ Schipper Willem IJsbrandtsz Bontekoe van de met 32 kanonnen bewapende Bergerboot en zijn kompanen, die ieder 62 soldaten aan boord hebben, achten een aanval verantwoord. In de maand mei van het jaar 1620 wordt de aanval ingezet: de Larantouqueiros vluchten de bergen in. Maar als er bij een tegenaanval zeven Hollandse soldaten gedood worden, slaat de rest in paniek op de vlucht. Daarbij worden in de chaos nog eens zestien soldaten gedood en 26 gewond. Met 23 gesneuvelden en eenzelfde aantal gekwetsten, zonder ook maar één Portugees te hebben verjaagd, is de afgang compleet. ‘Met deze schade en schande (die ons door nieuwe onervaren soldaten overkomen is) zijn de schepen van Solor vertrokken. God vergeve het degenen die oorzaak van de fouten zijn.

In het najaar van 1621 verschijnt de grootste VOC-vloot die Solor en Timor ooit heeft bezocht, in de wateren van Solor. De vloot van zes schepen brengt de secretaris van de Raad van Indië, François Lemmens naar Timor, om de Timorese handel in kaart te brengen. Zijn instructie luidt dat er eerst gehandeld dient te worden aan de zuidkust van Timor en als daar voldoende hout is ingekocht dient aan de noordkant van Timor bijenwas te worden gekocht. De vraag naar dit product is zozeer gestegen dat de prijs is in korte tijd verdubbeld is. Ofschoon Lemmens een goede partij ruilgoederen, voornamelijk kleden, stoffen en parangs, heeft en over voldoende scheepsruimte beschikt om een grote hoeveelheid sandelhout te vervoeren, kan hij uiteindelijk slechts 1075 pikol hout bemachtigen. Een aantal plaatsen op Timor is al bezet door Portugese schepen, die dus toch weer de kentering eerder hebben benut.

Op Timor is een tweedeling in loyaliteiten ontstaan. Hierbij komen de vorsten aan de noordzijde, aangevuld met de vorst van Amanoeban in het zuiden, steeds meer onder invloed van de Larantouqueiros te staan. Door hun groeiende invloed zijn deze in staat de Hollanders daar de pas af te snijden. Hun machtsbasis concentreren zij rond de plaats Lifao in het land van Mena. Het kan een vrijwillige keuze van de Timorese vorsten geweest zijn om zich met de Portugezen te verenigen. Hun lineages zijn niet meer de op zichzelf staande clans van vroeger, maar zijn in de loop der tijd steeds meer met de Larantouqueiros samengesmolten, waardoor deze veel zeggenschap en invloed hebben verworven. Bovendien hebben zij een gemeenschappelijke band in het christendom, dat door de dominicanen nog steeds fanatiek verbreid wordt. Het zijn juist de rijkjes waar Apollonius Schot vroeger een contract mee heeft gesloten – Mena, Asson en Amanoeban – die nu van de Hollanders afstand nemen. Tegenover deze vorstendommen staan weer andere, die zich tegen de nieuwe ontwikkelingen verzetten. Dit zijn vooral de vorstendommen van Camenasse, Suai, Amanatoe, Amabi en Koepang. De vorst van Koepang, waar geen sandelhout grroeit, is onvoorwaardelijk op de hand van de Hollanders.

In 1622 stelt Coen een vloot samen van zestien schepen onder bevel van commandeur Cornelis Reyersz en diens instructie vat hij als volgt samen. “De voornaamste oorzaak waarom U met deze vloot uitgezonden wordt is om Macau in te nemen, of om op een van de meest geschikte plaatsen op de eilanden voor de kust van China een fort te bouwen, waartoe de eilanden van de Pescadores de beste gelegenheid schijnen te bieden. Item om de Chinezen, de Portugezen en de Spanjaarden de handel op Manila, Macau, Japan en Malakka te beletten en zorg te dragen dat de Chinezen alleen met een pas van U op Batavia komen om te handelen. …hiertoe zullen twee vloten gezonden worden één voor Macau en één voor Chinchieu (de baai van Amoy)…er is ons veel aan gelegen dat wij met Gods hulp meester van de gehele handel in Indië zullen worden en dat de vijand uit geheel Indië zal verdwijnen en wij aan hen de Chinese handel kunnen onttrekken.”

Onder commando van Cornelis Reyersz vertrekken op 10 april 1622 twaalf of vijftien VOC-schepen naar de Chinese kust. Het tweede schip in hiërarchie is de Groningen, een groot nieuw schip, onder bevel van schipper Willem IJsbrandtsz Bontekoe, met een bemanning van 192 koppen. Terwijl de Nederlandse vloot in juni 1622 rechtstreeks de Macau ‘roads’, het kanaal dat van de buitenste eilanden naar Macau loopt, opzeilt, om de verdedigingswerken van Macau te beschieten, houden twee Engelse schepen die belust zijn op buit, zich op de achtergrond. Een van de Nederlandse schepen1 wordt vrijwel direct tot zinken gebracht, door een van de batterijen van het Forte São Francisco, waarop de andere schepen zich voor hergroepering terugtrekken. Op 24 juni, de naamdag van São João Baptista, beginnen de Nederlanders de aanval op de zwak verdedigde stad. De capitão-geral van Macau, Lopo Sarmento de Carvalho, kamp met nog niet voltooide verdedigingswerken en een garnizoen dat niet op sterkte is. Deze zwakheden maken Macau ongeschikt om een belegering of zelfs maar een aanhoudende aanval te doorstaan. Drie Hollandse schepen, waaronder de Groningen, voeren een schijnaanval uit op het Portugese Forte de São Francisco. Door Portugese troepen te binden, kunnen Nederlandse soldaten van andere schepen op een zwak verdedigd stuk strand aan land gaan. De 150 verdedigers zijn voor de 600 of 800 gelande aanvallers geen partij. Nadat de Hollanders het strand hebben veroverd, trekken zij achter drie lichte kanonnen aan naar boven de stad in. Als zij binnen het bereik van de grote kanonnen van de citadel komen vindt er plotseling te midden van de voorttrekkende aanvallers een enorme ontploffing plaats die velen het leven kost of verwond. Later zal blijken dat de Milanese jezuïet Giacomo Rho (1592-1638) een schot heeft afgevuurd met een van de grote kanonnen van het Fortaleza do Monte, gelegen op het hoogste punt van Macau. Dit geluksschot met een kanon waarmee voorheen nooit geschoten is en dat daarna ook nimmer meer gebuikt zal worden, treft exact de kruitvoorraad van de oprukkende aanvallers. Terwijl de officieren nog twijfelen over doorgaan met de strijd, danwel de aftocht blazen, komen de verdedigingstroepen van de stad hen al tegemoet. Zij begrijpen dat de aanval van de Groningen een afleidings-manoeuvre was. De wegvluchtende Compagnies-soldaten worden tot in het water door de hen achtervolgende Portugezen achterna gezeten. De Nederlanders lijden een verpletterende nederlaag; er vallen 136 doden en 126 gewonden. Veel Compagniessoldaten worden gevangengenomen. Reyersz. maakt in zijn verslag weinig woorden aan het debacle vuil, waarschijnlijk – merkt Arend de Roever op – omdat de mislukking te wijten is aan de nogal slechte uitvoering van zijn strijdplan door enkele officieren.

Na de nederlaag bij Macau is de vestiging van een comptoir op het Chinese vasteland niet langer mogelijk. Reyersz en zijn raad besluiten daarom de instructie van Coen op te volgenen een fort in de Pescadores-archipel (P’eng-hu) te bouwen. Van daar tracht Reyersz twee jaren lang de Chinese scheepvaart op Manila te ontregelen, wat de Chinese autoriteiten natuurlijk een doorn in het oog is. Dezen zien in de bouw van het fort op P’eng—hu, op Chinees grondgebied, een vijandige daad. Niettemin verzoeken de Hollanders de autoriteiten in Fukien voortdurend om handel te mogen drijven en zij zetten hun woorden kracht bij door met hun vloot de Baai van Amoy te blokkeren. Met hun weinig zachtzinnig optreden tegenover de Chinese kustbewoners, die in groten getale gekidnapt worden om bij de bouw van het fort te worden ingezet of in het nieuwe Batavia tewerkgesteld te worden, jagen Reyersz en zijn mannen de Chinezen verder tegen zich in het harnas. Dit alles leidt in augustus 1624 onvermijdelijk tot een militaire confrontatie. Met een grote Chinese invasiemacht wordt het Hollandse garnizoen omsingeld en tot overgave gedwongen. De Pescadores worden ontruimd ten faveure van het nog niet door China geclaimde Formosa. Daar stichten de Hollanders in hetzelfde jaar Fort Zeelandia.

In 1623 zit de handel in sandelhout vast. Door ondiplomatieke onderhandelingen verslechtert de relatie met de Timorezen. De nieuwe gouverneur-generaal, Pieter de Carpentier laat weten “de ervaring heeft ons geleerd dat de Timorezen een volk zijn waar met zachte hand en geschenken, maar niet met rigueur en kwaad gedrag, iets van te krijgen is en al helemaal niet met wapens, want als zij gewaar worden dat men haar met geweld wil aantasten verlaten zij hun dorpen en begeven zich in het gebergte, waar zij weten dat men hun daar toch niets kan aandoen. De Portugezen, Javanen en Makassaren wagen zich weer aan reizen naar Timor en hervatten de concurrentie in de sandelhouthandel. Een probleem is ook dat Batavia het sandelhout niet kan afzetten omdat er door de oorlog op de Chinese kust geen Chinese schepen naar Batavia komen. In 1625 komt de handel weer op gang als gevolg van het openen van de VOC-vestiging op Formosa.

De overgrote meerderheid van de Toepassen heeft zich in de loop van de tijd op Timor gevestigd, omdat dit eiland het centrum van de handel in sandelhout is; slechts een minderheid van hen is op Solor of Flores blijven wonen. Merkwaardig is dat noch de Portugezen, noch de Hollanders in de loop van al die jaren een nederzetting op Timor hebben gesticht, maar zich tevreden hebben gesteld met een jaarlijkse trip naar Timor ter verkrijging van sandelhout en slaven. Zij gaan daarbij kortlopende overeenkomsten aan met de locale datu’s en radja’s die daarbij hun onafhankelijkheid bewaren.

Crijn van Raemburch wordt als Opperhoofd opgevolgd door Jan Thomaszoon , die vijf jaar later voor een precedent zorgt door naar de Portugezen in Larantoeka over te lopen. Opperhoofd Jan Thomasz Dayman heeft op Solor een wanbeleid gevoerd en zich misdragen door achter de vrouwen van de soldaten aan te zitten. Commandeur Jan Pietersz Reus wordt in december 1625 met de pinassen Westkapelle en Tortelduif en de sloep Meeuw naar Solor en Timor gezonden. De drie schepen hebben extra bewapening en 200 soldaten aan boord. In Solor hoopt hij bondgenoten te krijgen voor een groot offensief tegen de Portugezen. Daartoe heeft Reus een brief bij zich van gouverneur-generaal Carpentier voor de anti-Portugees gezinde Kitchil Protavi, de orangkaja van Lohayong en de machtigste heerser van Lima Pantei, met wie Apollonius Schot al een verdrag heeft gesloten. Reus heeft ook opdracht een onderzoek in te stellen naar de misdragingen van Jan Thomasz Dayman op Solor. Dayman voelt de bui al aankomen en hij loopt over naar Larantoeka vlak voordat de pinassen arriveren. Later zal blijken dat hij onverantwoorde uitgaven heeft gedaan ten bedrage van 78.000 guldens. Hij sterft korte tijd later door vergiftiging als we mogen afgaan op Hollandse bronnen uit die tijd. Op het moment dat de schepen voor Fort Henricus aankomen, arriveert een Portugees fregat voor Flores. Het loopt op de rotsen en wordt door de eigen bemanning in brand gestoken. De Portugezen verliezen hierbij 20 man en hun schip.

Op 12 januari 1626 vertrekken de drie Hollandse schepen naar Timor. Acht dagen later – de gangbare reistijd tussen Solor en Koepang – worden zij allerhartelijkst ontvangen door de Timorese bondgenoten. De vorst heeft zijn zoon vooruitgestuurd om hen te verwelkomen en mee te delen dat hijzelf de volgende dag met zijn hofhouding en zijn vrouwen zal komen “om de Hollanders op de gebruikelijke wijze te dienen.” Inderdaad verschijnt hij de volgende morgen met meer dan 200 gewapende mannen en 100 vrouwen, onder wie een van zijn dochters, die net oud genoeg is om te trouwen. De Zwitserse kapitein Elye Ripon die het commando van de overleden Reus heeft overgenomen, wordt verzocht met het meisje te slapen, omdat zij daarmee groot aanzien zal verkrijgen en beter uitgehuwelijkt zal kunnen worden. Het ontvangstritueel van lokale meisjes die vervolgens gemeenschap hebben met Hollandse officieren is een duidelijk onderdeel van de begroeting. Het gaat dan niet altijd om volwassen vrouwen, want Ripon meldt dat in de belevingswereld van de Koepangers een meisje van acht jaar oud genoeg is voor het liefdesspel en dat zij op die leeftijd al gemeenschap hebben met jongens. Ripon heeft met eigen ogen gezien hoe bedreven zij op die leeftijd al zijn in sexuele handelingen en hij kan dat nauwelijks geloven. De 100 vrouwen blijven drie nachten aan boord. “… Les femmes sont fort belles et blanches, et vont habillées comme celles de Banda, hormis qu’elles ont les bras tout pleins d’anneaux de cuivre jaune comme de l’or, depuis la main jusques au coude, et depuis les grilles jusques aux genoux…ces femmes sont si communes qu’elles demandent les hommes pour avoir leur compagnie charnelle pour quelqes corail ou aiguille. Elles aiment grandement les braves hommes, et ne leur coûte guère pour cela, voire elles les payent: entre autres un de mes caporaux, brave homme, une lui donna un anneau pesant trois ounces d’or pour avoir obéi à son service….”

Nog nooit heeft hij – schrijft Ripon in zijn persoonlijke reisherinneringen – een land gezien waar de wulpsheid van de vrouwen zo extreem is. Na twee weken ‘verpozing’ in Koepang wordt het tijd voor meer serieuze zaken. Ripon vertrekt op 2 februari 1626 naar ‘Anneban’ of Amanoeban, waar Portugezen aan land gesignaleerd zijn. Met 50 soldaten gaat Ripon achter hen aan. Het lukt hem uiteindelijk om een Portugese loge te vinden en die met alle koopwaar te verbranden. In de strijd komen enkele soldaten om, maar hij slaagt er niet in de Portugezen te verdrijven. De reis wordt voortgezet naar Camenasse, een bevriend gebied. Na het erkennen van de vlag om de Hollanders te verwelkomen, worden de Hollanders begeleid naar het hof van de vorst. Ripon wordt als leider van de expeditie speciaal verwelkomd. Daarop wordt een vette buffel geslacht en laat de vorst nog twee dozijn kippen aan boord bezorgen om de bemanning gunstig te stemmen. Ripon en de vorst praten daarna over de recente gebeurtenissen op het eiland maar ook elders in de archipel, zoals in Batavia. De vorst van Camenasse wil het verdrag dat hij met de Compagnie gesloten heeft ratificeren en daarop opnieuw de eed van trouw zweren. Het ritueel wordt in gang gezet. De vorst en al zijn edelen leggen de wapens af en Ripon doet hetzelfde. Daarop wordt een gouden vaas halfvol geschonken met wijn en onder het uitspreken van de eed, vergezeld van heldhaftige taal, brengen zij een gezamenlijke dronk uit. Ripon wordt benoemd in de “Orde van de drie Halve Zwarte Manen” en hij krijgt zes slaven en zes vrouwen cadeau, terwijl het hem aan niets mag ontbreken. Van deze gastvrijheid maakt hij dankbaar gebruik. Elke dag is het feest voor Ripon en zijn mannen, die zich niet alleen amuseren met de gekregen vrouwen, maar ook met de vele ‘eigen’ vrouwen van de vorst en hun slavinnen. Een paar dagen later neemt Ripon afscheid van de vorst van Camenasse; hij brengt nog enkele dagen door op de rede van Koepang en keert 28 februari 1626 terug bij het fort te Solor.

Ten tijde van Jan Thomasz Dayman en Jan de Hornay, die Dayman in april 1626 is opgevolgd, beconcurreren Hollanders, Portugezen, Makassaren, Javanen en anderen elkaar op Timor, omdat de VOC niet in staat is voor de handel in sandelhout een monopolie-positie af te dwingen. De Timorese vorsten schrijven hun handelspartners precies voor met welke producten zij de pikols sandelhout dienen te betalen, waarbij de hoeveelheden en de kwaliteiten van deze ruilgoederen hoe langer hoe meer precies zijn bepaald. De VOC transporteert grote hoeveelheden ijzer, dat betaald wordt met Chinese zijde, uit Japan naar Solor, waar het ijzer veelal tot parangs wordt gesmeed ten behoeve van de Timorezen. Individuele handelaren uit Makassar, Java of Malakka beschikken niet over een goed geoutilleerde smederij om deze cirkel rond te maken. De concurrentie van de Portugezen in de handel in sandelhout wordt hoe langer hoe groter, waarbij zij profiteren van de verwantschap van de Larantouqueiros met de Timorezen en van het succes van hun missiearbeid. Zij varen steeds meer vanuit Macau en Malakka via Makassar naar Timor, zonder dat zij de Solorese eilanden aandoen. Hierdoor geraakt Larantoeka in verval en moeten de Hollanders ervaren dat het bezit van Fort Henricus hun niet het monopolie in de handel met Timor garandeert.

Op Solor ontstaat een conflict tussen de islamitische Kitchil Protavi en de orangkaja’s van Lamahale en Trong op Adonare, waar onder invloed van Larantoeka het christendom veld wint Kitchil Protavi trekt tegen de dorpen op Adonare ten strijde, waarbij Coen aan Jan de Hornay opdracht geeft geen partij te kiezen, omdat de manschappen daarvoor ontbreken. Coen zorgt ervoor dat 30.000 pond rijst gebracht wordt naar Fort Henricus, wat voldoende is om 800 mensen een jaar te voeden. Ondertussen heeft de zoon van Kitchil Protavi de strijd tegen Lamahale en Trong gewonnen en de overwonnen orangkaja’s zijn terechtgesteld. Dit dient volgens de plaatselijke adat te worden gewroken. De bewoners van Adonare stelen ’s nachts de vissersboten van de stranden van Lamakera en Lohayong en de vissers van deze plaatsen stelen op hun beurt de boten van de Adonarezen, waardoor aan de visvangst in het gebied vrijwel een einde komt. Jan de Hornay acht de situatie zodanig explosief dat hij op 6 december 1627 op eigen houtje een vredesverdrag sluit met de capitão van Larantoeka, Francisco Fernandes, Larantoeka is niet meer wat het is geweest; al drie jaren heeft geen Portugees schip de haven meer aangedaan en veel inwoners hebben de plaats verlaten en zich gevestigd in Makassar. Op maandag 11 december 1628 besluit de Raad van Indië opnieuw Fort Henricus op te geven en Gregory Cornelisz, die we al tegengekomen zijn als bevelhebber op Boeton, krijgt opdracht met twee schepen naar Solor te gaan om Kitchil Protavi op de hoogte te brengen van de sloop van Fort Henricus, waarbij het eigengereide vredesverdrag van Jan de Hornay met Larantoeka goed van pas komt. Commissaris Gregory Cornelisz dient ook de veronderstelde malversaties van Jan de Hornay te onderzoeken. Hij vertrekt half december met de schepen ’s Lants Hope en de Kemphaen naar Solor. De Kemphaen komt op 8 januari als eerste schip zonder de commissaris aan en dan blijkt de frauduleuze vogel gevlogen te zijn; hij is overgelopen naar de Portugezen in Larantoeka. Het andere schip‘ ’s Lants Hope, is na vertrek afgedwaald naar Ambon en arriveert eerst 24 februari in Solor. Op 20 maart 1629 wordt Fort Henricus tot de grond toe afgebroken, ondanks het verzoek van de Solorezen niet alles af te breken en 10 of 12 soldaten en enkele kanonnen achter te laten en twee dagen later vertrekken zij met de resterende koopwaar en de kanonnen naar Ambon.

Hoe is het inmiddels Kitchil Protavi en de Solorezen van de radja Lima Pantei vergaan, nadat Gregory Cornelisz het redoute in 1629 tot aan de grond toe heeft afgebroken? Is hun bezorgdheid dat de strijd tegen de Demons op Flores en Adonare en tegen de Portugezen op Larantoeka weer in alle hevigheid zal losbarsten terecht? De Solorese gezanten die in 1629 zijn meegevaren naar Batavia, hebben de Raad van Indië niet kunnen overtuigen op zijn besluit Solor te verlaten terug te komen. In Batavia zijn zij met ‘soeticheyd teneder geseth’ en hun is toegezegd dat de Compagnie niet zal toestaan dat de Makassaren of de Portugezen op Solor een versterking zullen opwerpen. Zodra men dit gewaar wordt, zal niet worden nagelaten dit te beletten en de bondgenoten behoorlijk te assisteren, zo meldt de generale missive aan patria van december 1629. Overigens wordt het al meermalen gedane aanbod herhaald dat het voor Kitchil Protavi en de zijnen altijd mogelijk is in Batavia te komen wonen. Op hun vraag of zij zich ook op Ternate zoude mogen vestigen, wordt echter negatief gereageerd. De gouverneur-generaal heeft liever niet dat de Solorezen de voorvaderlijke banden met de Noordelijke Molukken aanhalen. Daarmee kunnen de hoofden van Solor het doen; zij keren nog in hetzelfde jaar min of meer onverrichter zaken terug. Jan Tombergen, die in 1628 tot commandant van de handel met Timor is benoemd, krijgt in zijn instructie voor de toen nog jaarlijks geplande reis naar Timor inderdaad de opdracht op Solor een oogje in het zeil te houden.

Zijn bezoek aan Solor in het voorjaar van 1633 bewijst dan ook dat de Compagnie de Solorezen niet helemaal met een kluitje in het riet heeft gestuurd en wel degelijk gevolg geeft aan de aangegane verplichting. Tombergen wordt hartelijk ontvangen en hij verneemt van Protavi dat het tot op dat moment is meegevallen met de vijandelijkheden. Wel hebben de dominicanen nadat de Hollanders zijn vertrokken en Jan de Hornay is gedeserteerd Fort Henricus in april 1630 weer bezet, maar uit het verslag dat Tombergen in Batavia uitbrengt is op te maken dat het fort nog niet is herbouwd. De drijvende kracht achter de herovering is Frei Miguel Rangel o.p., de latere bisschop van Cochin, die een vlammend verslag schrijft over Solor dat voor hem het aardse paradijs is, waar alleen de zondige mens uit de toon valt. Zijn verslag (Relaçam das Christandades, E Ilhas de Solor, em Particular da Fortaleza, que para emparo dellas foi feita: A qual juntamente he mosteiro da ordem dos frades prègadores, e ingreja matris das Christandades’, gepubliceerd in Lissabon in 1635 prijst de natuur van het eiland Solor aan; hij heeft het over de met rijst begroeide velden die lang niet zoveel werk vereisen als de zeer bewerkelijke paddy-velden in het laagland. Rangel prijst verder de vruchtbare schapen, geiten en buffels, de smakelijke vruchten en groenten en het water dat van hoge kwaliteit is – dit laatste is altijd een sterke aanbeveling in de ogen van de matige Portugezen, die niet zo gek zijn op een borreltje als hun heidense vijanden:

De Hollanders en Engelsen waren hier

En dronken palmwijn in plaats van bier

De auteur wijst ook op de gevorderde ouderdom van veel bewoners en hij voert dit aan als een bewijs voor de gezondheid van het eiland. Rangel prijst ook de inheemse capitão-mor van de Militia, Francisco Fernandes. Deze was toen meer dan tachtig jaar oud en had nog 25 energieke jaren voor zich. Een dominicaan bericht zelfs dat hij stierf op de gezegende leeftijd van 130 jaar. Vlak voor zijn overlijden heeft hij gevierd dat hij opnieuw vader is geworden en dat hij tijdens de jacht een waterbuffel heeft geschoten. Na zijn overlijden wordt het stoffelijk overschot van capitão Francisco Fernandes voor wetenschappelijk onderzoek naar Nederland gezonden.

Als de dominicanen in april 1630 weer op Solor aankomen, hebben zij onvoldoende middelen en nauwelijks arbeidskrachten en geen of weinig lokale hulp om het gesloopte fort te herstellen. Zij zijn in afwachting van wat ‘de grote padre’ aan geld en middelen bijeenbrengt om het fort weer op te bouwen. Daartoe is Rangel al in 1629 via Goa naar Malakka gereisd. Daar ontvangt hij hulp van manschappen beschikbaar gesteld door Nuno Álvarez Botelho na diens grote zege op de vloot van de Atjeeërs voor Malakka. Op 9 maart 1630 vertrekt Rangel, met twee schepen en samen met zes ordebroeders naar Larantoeka. Daar ontmoet hij de overgelopen Jan de Hornay, die hem haarfijn kan uitleggen wat de politiek van de Compagnie ten aanzien van Solor en Timor is. In 1634 maakt Rangel, die inmiddels tot bisschop van Cochin is benoemd, een grote som geld over naar Solor en bij een bezoek aan Macau weet hij van de geestelijkheid en de bewoners niet alleen geld los te peuteren, maar zij stellen ook een aantal Chinese metselaars ter beschikking. Ook is voorzien in een wapensmid en in enige kanonnen gegoten door Manuel Tavares Bocarro. António Bocarro, die in 1635 in Goa aan zijn officiële verslag over Portugees Azië werkt, benadrukt de commerciële voorspoed van Solor, die is gebaseerd op de bloeiende handel in sandelhout van Timor met Macau. De handel verloopt via Makassar met gebruikmaking van galjoten bemand met inheemse christenen en Topasses, waarvan de strijderscapaciteiten bewezen zijn in vele ontmoetingen ter land en ter zee met de Hollanders. Hun meest tot de verbeelding sprekende zege behalen zij – zoals wij later zullen zien- in 1630, als zij het jacht de Jaeger2, met zijn gehele bemanning buitmaken. Deze groep Hollandse gevangenen komt prima van pas bij de ruil van gevangenen in 1632 in Makassar. Een paar jaar eerder – schrijft Boxer – heeft een Engelse handelaar van Celebes de Hollanders in Batavia geïnformeerd dat de Portugese invloed aan het hof van sultan Hassan Udin zeer groot is “comen jaerlijks in Makassar, omtrent 10 en 22 Portugese fregatten, en de somtijts wel 500 man op Makassar sterck, de Coninck aldaer gedoocht dat sij haer exercitie daar aan landt doen mogen….Van Makassar, seijde hij mede, houden de Portugiesen hare vaert op Timor, ende strecken van Makassar recht boven de Pater Nosters nae de Strate van Bima over, welcke sij passeren, loopende van daer voorts nae de binnen ende buijten cust van Timor daer sij wesen willen.” Concluderend verklaart hij “In somma de Portugiesen houden Makassar voor haar Malakka, ende voelen daer so secure, gelijck off daer geen vijant meer in Indiën is, om datse daer noch niet eens vernestelt sijn. Naar sijn seggen souden de Portugiesen in Makassar jaerlijckx verhandelen niet veel min als 5 a zes hondert duysent realen van 8en, dat qualijck te gelooven is”.

Nadat Rangel in 1634 definitief van Solor is vertrokken naar Cochin, komt er een einde aan de wederopbouw van het fort. Als Jan Tombergen op 8 juni 1636 met zes schepen bij Solor aankomt, vindt hij Lamakera op de oostpunt van Solor, platgebrand na een overval door twee Portugese schepen. De Solorezen dringen er bij hem op aan de Portugezen uit het fort te verdrijven. Het garnizoen blijkt te bestaan uit 25 mestiezen onder bevel van een dominicaan’. Tombergen roept de bezetting op zich over te geven….”doch creegen van seecker paep (die ’t commando daer binnen is hebbende) tot antwoort: sulcx niet te durven doen, alsoo de groote Padre vertrocken ende hij maer een knecht van den selven sijnde, geresolveert bleef in het fort soo lange te houden, als hem mogelijck soude wesen, te meer hij Godt maar enen doot schuldich was”. De paep doet zijn woord gestand; hij slaat zonder problemen een verkennende Hollandse aanval af. Ondanks dit succes verlaten de dominicanen het fort een paar weken later, nadat Tombergen de twee met atap bedekte torens in brand heeft geschoten. Fort Henricus zal de komende tien jaren onbezet blijven, tot aan de derde Hollandse bezetting in februari 1646. Het garnizoen wijkt uit naar Larantoeka, zodra Tombergen naar het tegenover Solor liggende Adonare is gezeild. De Portugezen die voor de derde keer van Solor zijn verjaagd, moeten wel concluderen dat de bezetting van Solor zowel onmogelijk als zinloos is; zij concentreren zich voortaan op Timor zelf. Want dit is per slot van rekening de bron van het waardecolle sandelhout, ‘um manancial do valioso sandâlo’ en biedt grotere kansen voor de missie, e também ofrecia vasto campo para a propagação do Evangelho’.

In 1630 gaan twee Nederlandse schepen, de Kemphaen en het jacht de Jaeger voor de Hollanders klaarliggend sandelhout van Timor ophalen. De schepen zeilen onder bevel van Jan Tombergen, naar de zuidkust van dit eiland. Hier gaan de schepen uit elkaar. Op 4 januari 1631 ligt de Jaeger met Tombergen op de rede van Batomian, terwijl de Kemphaen met de koopman Stoffelsz is doorgevaren naar Camenasse. Tombergen heeft direct met de vorst van Batomian contact opgenomen en afspraken kunnen maken over de levering van sandelhout tegen de meegebrachte ruilgoederen. Diens regent geeft vervolgens toestemming de loge op het strand op te bouwen en de goederen uit te stallen. Terwijl de Hollanders daarmee met alle beschikbare mannen bezig zijn, verschijnen op zee twee Portugese fregatten vergezeld van vier sampans, die zonder verder dralen de aanval openen. De verrassing is compleet; er is op het schip nauwelijks bemanning aanwezig, omdat iedereen aan land is voor het inrichten van de loge. Van de landzijde verschijnt tegelijkertijd de regent met 2.000 vijandige Timorezen en de hinderlaag is volmaakt Het buitmaken van de Jaeger, inclusief de nog niet uitgeladen goederen, is daarna voor de Portugezen eenvoudig. De negentien dienaren van de Compagnie (twaalf Hollanders en zeven Mardijkers) vluchten met het meest waardevolle deel van de lading, bestaande uit goud, zilver en sieraden de bergen in. Daarbij sneuvelen vijf Mardijkers door Timorese pijlen. Als de overlevenden ’s avonds weer te voorschijn durven komen, zijn de Portugezen en Timorezen verdwenen en is de Jaeger in Portugese handen. Zij besluiten het goud op het strand te begraven en kunnen niet veel anders doen dan afwachten. De volgende dag verschijnt de Timorese vorst, die bij de regent zijn tollen opeist, zoals met Tombergen op 4 januari is afgesproken. De koopman wil deze echter niet zonder slag of stoot afgeven, want zo hij de afgesproken hoeveelheid hout al heeft ontvangen, hem ontbreekt de mogelijkheid dit af te voeren. Onder zware druk van de vorst zwichten de Hollanders toch, als de vorst “de twee overgebleven Mardijkers uit het bos laat halen en op een kruis laat binden, hen assegaaien op de borst heeft gezet en hen zo met de dood bedreigt, waardoor wij moeten zeggen waar onze schat begraven is. Daarop verdwijnt de vorst weer in de bergen, tevreden met de hem in zijn ogen toekomende tollen, waarna hij de tolk belast met de taak de Hollanders (op de gebruikelijke wijze) te trakteren.”

Stoffelsz die met de Kemphaen voor Camenasse ligt, vergaat het niet veel anders, want ook hij wordt in de opgebouwde strandloge overvallen door inwoners van Soway, Ackelarang, en Zouro. Zij stelen goederen uit de loge en deze zou geheel zijn leeggeroofd als de vorst van Camenasse de loge niet zou hebben ontzet. Sommigen achten het gebeurde het gevolg van een samenzwering tussen de Timorezen en de Portugezen, waarin Jan de Hornay de hand zou hebben gehad, maar een en ander is niet waarschijnlijk.

Voor het eerst sinds het begin van de handel in sandelhout in 1613 wordt in het seizoen 1630/1631 door de VOC geen expeditie naar Timor gestuurd. Ook de handel vanaf de schepen is geen succes gebleken; er is twee jaren achtereen verlies geleden. Gouverneur-generaal Jacques Specx (1629-1632) besluit om nog een keer te trachten een lading sandelhout te kopen, want in 1628 is voor het laatst een partij sandelhout naar Batavia gebracht. Deze is inmiddels in kleine hoeveelheden verscheept naar Cochin-China, Coromandel en via de havens van Gujarat naar Perzië. De pakhuizen in Batavia zijn eindelijk leeg. Er is zelfs sandelhout gezonden naar Holland. In Hollandse drogisterijen wordt het voor 28 stuivers per pond nauwelijks verkocht. De bewindhebbers laten de autoriteiten in Batavia dan ook weten dat sandelhout wat hun betreft ‘soberlijck gesonden moet worden, ofte zoud niet connen geconsumeert noch vercocht werden’. Het jaar daarop laten de Heren Zeventien weten dat 500 of 600 pond genoeg is, verkoopwaarde ditmaal 30 stuivers per pond. Nog een jaar later, in 1632, is de vraag gestegen van 600 tot 800 pond. Vijf of zes pikol derhalve. Kortom de handel met patria is geen vetpot.

Na het gewelddadige seizoen 1629/1630 wordt Jan Tombergen opgedragen eind 1631 met twee schepen naar Timor te gaan om na te gaan welke Timorese vorsten nog bereid zijn met de Compagnie zaken te doen. Het is geenszins de bedoeling dat Tombergen wraak neemt voor de Timorese aanvallen van 1629/1630. Wel wordt de koopman aangeraden tijdens de landing op het strand van Batomian de musketten met brandende lont gereed te houden. Daar kan nog een partij sandelhout afgehaald worden waarvan de tollen in 1630 al betaald zijn. Tombergen dient op de heenweg naar of op de terugweg van Timor een kijkje te nemen op Solor, want de autoriteiten van de VOC zijn nieuwsgierig hoe het Kitchil Protavi en de zijnen vergaat na de afbraak van Fort Henricus. Tombergen kan uiteindelijk een partij van bijna 1.000 pikol sandelhout kopen. In mei 1632 is hij weer terug in Batavia, zonder noemenswaardige problemen met de Portugezen of Timorezen ondervonden te hebben. Hij heeft nog voor de kust van Japara een Javaanse jonk met kapok genomen, zodat de reis zakelijk gezien een succes is geweest. Wel heeft zich een ander probleem voorgedaan. Door de ‘Timorese ziekte’ zijn maar liefst 32 mannen onderweg overleden, waardoor Tombergen nauwelijks in staat is geweest de geladen schepen te bemannen. Ook heeft hij geconstateerd dat de ruïne op Solor door de Portugezen zo goed en zo kwaad als dat ging weer is opgebouwd en door ‘een paap en tien mestiezen bezet wordt. Wat de gevolgen daarvan zijn en hoe het met radja Lima Pantei en hun strijd tegen Francisco Fernandes in Larantoeka gaat, zal later blijken.

Jacques Specx heeft inmiddels bericht ontvangen dat zijn benoeming door de Raad van Indië tot gouverneur-generaal niet aanvaard is door de Heren Zeventien en hij wordt teruggeroepen. In september 1632 geeft hij met groot ceremonieel het bestuur over Nederlands- Indië over aan zijn opvolger Hendrick Brouwer. Deze heeft op dat moment nog zoveel andere zaken aan zijn hoofd, dat hij niet wakker ligt van de handel in sandelhout. In het seizoen 1632/1633 vertrekt Tombergen opnieuw naar Timor, ditmaal met één schip De opperkoopman wordt geïnstrueerd de handelsplaatsen aan de zuidkust Batomian, Amanoeban, Camenasse en Suai te bezoeken en daarnaast ook nog eens afbreuk te doen aan de vijanden, zowel Portugezen, als Javanen en Makassaren. Ook de inkoop van bijenwas aan de noordkust moet hij weer oppakken. Hoewel hij vroeg naar de kentering, namelijk op 17 november, is vertrokken en daardoor wellicht eerder in de havens zal arriveren dan de Portugezen, is zijn opdracht met één schip vrijwel onuitvoerbaar. Toch arriveert hij pas op 9 januari 1633 in Batomian, waar hij blijft steken, omdat hij moet wachten op een partij sandelhout waarvoor hij de tollen al betaald heeft. De levering duurt echter lang en Tombergen kan weinig anders doen dan geduld betrachten. Maar hij wordt zolang aan het lijntje gehouden, ondanks zijn maningen tot spoed, dat van een bezoek aan andere handelsplaatsen niets meer terecht komt. Eerst op 15 mei, ver over de deadline van de moesson, ontvangt hij een partij van 150 pikol overjarig hout. Tombergen vermoedt dat kringen van Larantouqueiros rond de vorst van Amanoeban deze ervan weerhouden hebben goed hout te leveren en een betere koop in het vooruitzicht gesteld hebben. Vier maanden heeft hij tevergeefs moeten wachten en inmiddels zijn opnieuw 28 van de 80 bemanningsleden aan de Timorese ziekte overleden. Met tegenwind zeilt hij met de grootste moeite terug, een illusie armer. De nieuwe gouverneur-generaal heeft schoon genoeg van de handel in sandelhout. De reis van Tombergen in het seizoen 1632/1633 is voorlopig de laatste geweest.

De nieuwe gouverneur-generaal Hendrick Brouwer is een oudgediende. Hij heeft de Solorese en Timorese problemen al veelvuldig van dichtbij meegemaakt. Net gearriveerd uit Japan, is hij in 1615 degene die een evaluatie heeft gemaakt van de ontwikkelingen op Solor om de impasse in de standpunten van Reynst en Coen te doorbreken. Hij is toen tot de conclusie gekomen dat het verstandig is de zaak nog even aan te kijken. Sindsdien zijn de omstandigheden drastisch veranderd, Solor is verlaten en de macht van de Portugezen aan de zuidkust van Timor is dermate toegenomen, dat voortaan gevreesd moet worden voor het verlies van schepen. De verkoop van sandelhout aan de Chinezen stagneert. Export naar Japan is ook al geen succes; tegen beter weten in is eind 1633 een partij naar Hirado gestuurd, maar deze is onverkocht blijven liggen. De aanvankelijke opzet om sandelhout te gebruiken voor de aankoop van Chinese zijde, blijkt niet meer te voldoen. Sandelhout heeft veel van zijn belang verloren en de Hollandse belangstelling voor Solor en Timor is navenant afgenomen.

Gedurende de Timorese expedities slaan de koortsen op iedere reis weer genadeloos toe. Onder het scheepsvolk vallen zoveel doden dat de reis naar Timor niet erg populair kan zijn geweest. Weinig commercie en veel slachtoffers. “De Timorese koorts heeft op deze reis extraordinaris gedomineerd en zodanig de overhand genomen dat weinig van al het scheepsvolk daarvan uitgezonderd is geweest” schrijft gouverneur Brouwer aan de Heren Zeventien in zijn verslag over de negatieve ervaringen van Tombergen in Batomian. De vraag is nu of de Compagnie het zich kan veroorloven de Portugezen de vrije hand in de Timorese Zee te geven. Na lange discussies tijdens raadsvergaderingen in Batavia wordt besloten aan de handel in sandelhout voorgoed een einde te maken; in de navolgende jaren worden geen schepen daarvoor beschikbaar gesteld.. Tijdens de seizoenen 1633/1634, 1634/1635 en 1635/1636 blijven de Hollanders weg van Timor. De Portugese sandelhouthandel krijgt zodoende vrij baan. De Heren Zeventien zijn het met de beleidswijziging niet eens, zij wensen alsnog de Timorese handel te continueren, dit ondanks de onzekere retouren en het ongezonde klimaat, al is het alleen maar om de Portugezen dwars te zitten. Zij suggereren om het sandelhout via havens in Gujarat naar Perzië te verschepen, maar dit is een zorg van de opvolger van Hendrick Brouwer, want diens repatriëring is aanstaande.

Brouwer wordt opgevolgd door Cornelis van der Lijn, een koopman die al 20 jaren in Indië is. Deze vreest dat de Portugezen in Larantoeka of op Solor een tweede Malakka willen stichten en daarom besluit hij Fort Henricus opnieuw te bezetten. Begin februari 1646 arriveert daar een garnizoen van 34 man, onder luitenant Hendrick Hendricsz van Oldenburg. Injay Chili, de weduwe van Kitchil Protavi, de orangkaja van Lohayong, die haar man is opgevolgd, zal met haar familie in het fort komen wonen. Door de onrust in China tengevolge van de Manchu-invasie valt de vraag naar sandelhout weg. De voornaamste Portugese vrijhandelaar, Francisco Vieira de Figueiredo, die bij gebrek aan kooplust van de Hollanders een partij sandelhout naar Macau heeft gebracht, kan dan ook geen afnemer vinden ‘vanwege de continue oorlogen in China’. Een retourlading van stoffen en goud voor de Solorese en Timorese handel kan hij evenmin krijgen. Door de afscheiding van Spanje zijn de Portugese relaties met Manila sterk bekoeld, zodat Macau in feite een ‘koopstad zonder klanten’ is. De Portugezen op de Chinese kust vervallen tot armoede. Dit is voor hun andere kwartieren in Azië, zoals Goa, maar ook Larantoeka zeer schadelijk, bericht Van der Lijn aan patria.

Omdat Hendricksz van Oldenburgh te licht wordt bevonden als garnizoenscommandant op Solor wordt hij vervangen door opper-koopman Hendrick ter Horst. Deze is nauwelijks op Solor aangekomen als fort Henricus op 2 februari 1648 wordt getroffen door een zware aardbeving, die vier mensen het leven kost, onder wie het zoontje van Ter Horst en een slavin. In 1648 ontstaat vraag naar sandelhout, de prijs in Makassar stijgt en Timor is ineens weer belangrijk. Ter Horst gaat naar Koepang, waar de dominicanen begonnen zijn met de bouw van een fort.

In 1657, blijkt zonneklaar dat de Hollanders Fort Henricus opnieuw geëvacueerd hebben. Dit is gebeurd op bevel van gouverneur-generaal Maetsuycker, korte tijd nadat de Hollanders het Portugese fortje in wording in Koepang hebben overgenomen. Overigens schrijft Livinius Bor, in zijn Amboinse Oorlogen: “Het verplaetsen van ’t Fort Henricus heeft den Superintendent (Arnold de Vlamingh van Outshoorn), op sijn overkomen tot Batavia, voorgedragen: daer op (so verstaen heb) de verhuising naderhand, doch, in plaets van Roty op Timor tot Koupan is gevolchd.” De waarschijnlijkheid daarvan wordt voorts bevestigd door een opmerking in het Dagh-register van 2 januari 1665, die luidt: “oock is op haer hoochheydts (de Koningin van Solor) versoek goetgevonden 15 à 16 soldaten in het fort Henricus op Solor te leggen, ten ware datter eenige redenen contrarie gevonden mochten worden”. Boxer merkt op: “Ik betwijfel zelfs of er ook maar iets wordt ingebracht tegen deze aarzelende beslissing”. Pas in 1757 vraagt het bestuur in Batavia de Resident van Koepang een “bekwaam posthouder” in Solor te benoemen, die zijn positie zal trachten te versterken door de regerende Donna van Larantoeka te huwen. Twee jaren later wordt Fort Henricus bedreigd door de bewoners van Larantoeka, maar hun aanval wordt afgeslagen, ofschoon de aanvallers de “Negorij en het huis en pagger van de Compagnie” in brand steken. De bron waaraan deze laatste opmerkingen zijn ontleend maakt geen melding van een Europees garnizoen in Fort Henricus. Eerder kan daaruit worden afgeleid dat de plaats door een inheemse vorst wordt bestuurd voor de Compagnie, zoals Larantoeka wordt bestuurd voor de Kroon van Portugal. Maar wij zijn enigszins op de zaken vooruitgelopen.

Deel 19 Index

Hoofdstuk 1

Portugees Malakka ten tijde van de Habsburgers 1560-1640

1.3 Admiraal Cornelis Marelieff de Jonge voor Malakka

Geschreven door Arnold van Wickeren

Op 30 april 1606 arriveert de derde vloot die de VOC naar Indië heeft gezonden voor Malakka. Het is een vloot van elf schepen, onder bevel van admiraal Cornelis Matelieff de Jonge. Er liggen vier Portugese schepen voor de stad, waarvan er een geladen is voor China. Matelieff geeft opdracht deze in brand te steken, maar zijn mannen beginnen te drinken en de schepen te plunderen en zij laten de vaartuigen ontsnappen. Tijdens het beleg van Malakka onderhoudt Matelieff contact met sultan Alauddin van Johore en beide partijen tekenen op 17 mei 1606 een defensief en offensief verdrag gericht op het verdrijven van de Portugezen uit Malakka. De basis van het verdrag is dat al het land rond Malakka aan Johore wordt overhandigd, maar dat de stad zelf aan de Nederlanders komt. Matelieff laat de gecombineerde strijdmacht een tweede belegering van Malakka uitvoeren. Kostbaarheden en andere van de Portugese verdedigers verworven buit wordt gelijkelijk verdeeld tussen de Hollanders en de Maleiers van Johore. Nederlandse schepen zijn vrijgesteld van belastingen en andere heffingen in alle havens van Johore en van Johore wordt verwacht dat het de strijd aanbindt met alle Portugese en Spaanse schepen Onderdanen van de sultan mogen, nadat Malakka is veroverd, in Kampong Kling wonen, onder bescherming van de Nederlanders. Zij beloven zich in gebieden die onder hun controle staan niet met religieuze zaken en met de gewoonten in te laten. De Hollanders sluiten ook met andere vorsten in de omgeving van Malakka een verbond met het doel de Portugezen daar te verdrijven.

Op 8 mei 1606 ontscheept Matelieff, 700 Hollandse soldaten en matrozen, voor wie de operatie tot het laatste moment geheim is gehouden. Er landen ook 1.500 soldaten van Johore. De admiraal laat zwaar scheepsgeschut uit om de vesting A Famosa te beschieten, waarmee het beleg begint. De gecombineerde strijdkrachten die tegen Malakka zijn verzameld bestaan uit een vloot van 150 zeilen en 16.000 man. In die tijd bestaat het Portugese garnizoen van Malakka uit 80 Portugezen samen met de casados, inheemsen en slaven drieduizend man. Zij staan onder bevel van André Furtado de Mendoça, die kans ziet dat twee schepen 300 man verse troepen aan land zetten, terwijl het fort in afwachting is van bijna alle noodzakelijke zaken om een belegering te kunnen doorstaan. De Hollandse belegeraars zijn in staat hun posities voor een aanval op de stad in te nemen, zonder dat zij veel oppositie te duchten hebben van het garnizoen; zij steken de wijken Bandar Hilir en Tranquerah in brand en spoedig begint een krachtig bombardement vanuit hun stellingen. De meester-schutter van Malakka in die tijd is een Hollandse huurling. Hij wordt er niet alleen op betrapt met de belegeraars in verbinding te staan, maar hij slaagt er ook in vele kanonnen van het fort te doen barsten; ook een moor in Portugese dienst wordt betrapt op zekere daden van verraad. Beide ontmaskerde verraders worden gedood en hun lijken worden over de muur gehangen. Het beleg duurt drie maanden en negentien dagen, in welke tijd Matelieff 18.000 kanonskogels op de stad en de vesting heeft afgeschoten. Ondanks dat hierdoor 6.000 van de 15.000 à 20.000 inwoners, omkomen en ondanks ziekte en honger, houdt het Portugese garnizoen stand, ondersteund door een strijdmacht van Japanse huurlingen. Bovendien vernemen de belegeraars dat de onderkoning uit Goa, Dom Martim Afonso de Castro, met twaalf galjoenen, vier galeien en zeventig andere vaartuigen op weg is naar Malakka. De Hollandse belegeraars worden verdreven door de Portugese versterkingen die uit Goa zijn aangevoerd. Een van de helden van de verdediging van Malakka is André de Pessoa, die strijdend naast de Japanners gewond is geraakt. Matelieff is genoodzaakt het beleg op te heffen en naar Johore te gaan om zijn strijdkrachten te hergroeperen.

De Vice-re verlaat Goa in mei 1606 en hij gaat in juni met zijn vloot, bestaande uit 12 of 14 galjoenen, 4 galeien, 15 of 16 fustas of fregatten, naast andere vaartuigen, voor anker bij Atjeh. In de loop van de maand maakt hij drie Atjeese schepen met voorraden buit. Hij heeft besloten Atjeh te straffen voor het feit dat de sultan, in strijd met de gemaakte afspraken, Hollandse schepen in zijn havens heeft ontvangen en daarom zet hij op 29 juni troepen aan land, in het zicht van een sterke vijandelijke troepenmacht. Na een dapper gevecht drijven de Portugezen de Atjeeërs terug op hun uitgangspunten. De strijd duurt twee hele dagen, maar aan het eind daarvan, als de Portugezen geen voordeel op de vijand hebben geboekt, trekt de onderkoning zijn mannen terug en gaat weer aan boord.

Na een stormachtige overtocht, waarin verschillende schepen verloren gaan, verschijnt de vloot van Dom Martin Afonso in augustus 1606 voor Malakka. Matelieff die zijn kanonnen weer heeft ingeladen zeilt met zijn gehele vloot de Portugese armada tegemoet. De twee vloten ontmoeten elkaar op 14 augustus in de Straat van Malakka. De Portugese vloot beweegt zich in de richting van Cabo Rachado, waar op 16 augustus een schotenwisseling plaatsvindt. Hierbij zou de vice-rei een tactisch voordeel hebben behaald. De volgende dag wordt de slag voortgezet met een verrassingsaanval van de Nossa Senhora da Conceição op de Nassau, welk schip nog steeds voor anker ligt. Te ver verwijderd van de andere Nederlandse schepen wordt de Nassau door de bemanning van een tweede Portugees schip, de Santa Cruz, beklommen. Matelieffs schip, de Oranje, schiet de Nassau te hulp, maar door het tegenzitten van de wind komt de Oranje in botsing met de Middelborch. De Portugezen vallen de Oranje en de Middelborch aan met de São Salvador en het galjoen van Dom Duarte da Guerra. Nadat de Oranje zich vrij heeft kunnen breken, geraken de São Salvador, het galjoen van Dom Duarte en de Middelborch alle drie in brand. De drie schepen gaan op 18 augustus ten onder. De bemanningen van de Santa Cruz en de Nossa Senhora da Conceição weten ook de Nassau in vuur en vlam te zetten. Er volgt op dit schip een spectaculaire explosie die het volledig in brand zet. Nadat de Nassau tot aan de waterlijn is afgebrand, zinkt het op 22 augustus 1606. Enkele dagen later besluit Matelieff niet in te gaan op de Portugese uitnodiging de strijd te hervatten en hij verlaat het strijdtoneel. De zeeslag heeft een zware tol geëist van beide partijen, die ieder twee schepen verloren hebben. Daarnaast hebben de Nederlanders 150 doden en nog veel meer gewonden, de Portugezen hebben zelfs 500 gesneuvelden te betreuren. Op 19 augustus vraagt Matelieff de sultan van Johore of hij zijn vloot mag doen ankeren in de rivier van Johore, om de schade aan zijn resterende schepen te kunnen herstellen en meer munitie te kunnen aanmaken. De sultan gaat daarmee akkoord, waardoor er een einde komt aan de belegering van Malakka.

Na deze ontmoeting loopt de vice-rei met zijn vloot de haven van Malakka binnen en hij ziet dat de stad aanzienlijk geleden heeft onder de recente belegering. Hij zendt Dom Álvaro de Menezes weg met een eskader van zeven galjoenen, om de schepen die verwacht worden uit Portugal, op te wachten bij de Nicobaren, terwijl Nuno Álvarez Pereira met vijf andere galjoenen naar Straat Singapore dient te gaan, om enige schepen te begeleiden die met voorraden levensmiddelen van Java, in Malakka verwacht worden. De laatste keert, nadat hij de vijandelijke vloot heeft waargenomen, haastig terug in de haven.

In september 1606 hernieuwt Matelieff zijn pact met Johore en hij keert met negen schoongemaakte schepen terug voor Malakka. De vloot van Dom Martim Afonso de Castro blijkt te zijn vertrokken, maar in de haven van Malakka vindt hij de vijf1 galjoenen onder bevel van Nuno Álvarez Pereira. Hij doet op 22 oktober een aanval met drie schepen, Oranje, Grote Zon en Geünieerde Provintiën op het Portugese galjoen São Nicolau. Het schip moet het tegen de overmacht afleggen, maar omdat de schipper en het volk van de Grote Zon, die voor het prijsschip dienen zorg te dragen, dronken zijn, ontkomt het weer. Ondertussen is het Portugese eskader onder zeil gegaan. Twee Portugese schepen nemen de Amsterdam tussen zich in, maar deze schiet het ene schip in brand en doet het andere afdeinzen, terwijl de Mauritius het schip van de Portugese onderbevelhebber neemt. De volgende dag wordt het schip, dat door de Amsterdam is aangevallen door het volk verlaten gevonden en samen met de zoeven genoemde prijs wordt het in brand gestoken. Bij de zware strijd zouden 500 Hollanders zijn omgekomen. De overige Portugese schepen zetten zich voor Malakka aan de grond. Op 30 oktober loopt Matelieff de rede op om ook deze in brand te steken, maar de Portugezen, begrijpende dat zij niet meer te redden zijn, doen het zelf. De gevangenen, 186 Portugezen en een gering aantal Hollanders worden over en weer uitgeleverd, met dien verstande dat voor de niet-gesneuvelde kapiteins van de galjoenen, Cristóvão Suarez, André Peso en Fernando Macado 5.000 dukaten losgeld betaald dient te worden.

Spoedig na deze nederlaag overlijdt vice-rei Dom Martim Afonso de Castro in Malakka. Verondersteld wordt dat hij is overleden aan verdriet, omdat hij zijn gehele vloot verloren heeft. Hij heeft zijn hoge ambt op de dag van zijn overlijden precies 2½ jaar bekleed. Hij wordt opgevolgd door Dom Frei Aleixo de Menezes o.e.s.a., aartsbisschop van Goa, die geen vice-rei is, maar alleen capitão-geral. In hetzelfde jaar 1606 blokkeren de Hollanders ook de haven van Goa, gedurende het gehele seizoen, waardoor de retourvloot naar Lissabon niet heeft kunnen uitzeilen en Lissabon verstoken blijft van de aanvoer van specerijen. Tot overmaat van ramp vergaat de met peper geladen nau Nossa Senhora dos Mártides die een jaar eerder uit Indië is vertrokken op 15 september 1606 voor het fort Sáo Juilão da Barra op een paar léguas van Lissabon.

Matelieff zet vervolgens koers naar Pulau Butang om de zeven andere Portugese galjoenen op te zoeken. Onderweg neemt hij bij Queda een schip, neemt de lading eruit en laat het schip daarna in brand steken. Op 8 december 1606 vindt hij de Portugezen bij Pulau Butang, maar deze liggen in een bocht dicht onder de wal, zodat voorkomen wordt dat de schepen met geschut of branders veel kwaad kan worden gedaan. Matelieff probeerde het zelfs niet2; door andere belangen voortgedreven, laat hij de Portugezen met rust en verzuimt daardoor de enige gelegenheid om de hegemonie op zee te verwerven, wat hem door zijn superieuren niet in dank zal worden afgenomen.

In 1607 of 1608 blokkeert een andere Nederlandse vloot, bestaande uit 9 schepen en 4 jachten, onder bevel van Pieter Willemszoon Verhoeff, Malakka en de Nederlanders plegen overvallen op de Portugese zeevaart door de Straat van Malakka. Verhoeff zet ook soldaten aan land op een klein eiland nabij de haven Pulau Pinang, om daar een garnizoen te vormen. Omdat de sultan van Johore geen troepen naar Malakka zendt om een nieuwe Nederlandse blokkade van de stad te ondersteunen, is Verhoeff genoodzaakt zijn strijdmacht terug te trekken naar Batu Sawar, de hoofdstad van Johore. Daar geeft hij de Maleiers uit Johore geld, kanonnen, kogels en twintig tonnen met kruit om tegen de Portugezen te vechten.

In 1610 treedt de oudste zoon van sultan Alauddin van Johore in het huwelijk met de dochter van de radja van Siak, die een bondgenoot is van Portugal. Matelieff heeft al in 1608 laten weten dat de militaire bevelhebbers van Johore allen aan de zijde van Portugal staan en hij heeft slechts de sultan kunnen overreden de zijde van de Hollanders te kiezen door hem te verzekeren dat hij de Portugezen zal verslaan en hem dan het achterland van Malakka te geven. Sultan Alauddin besluit nu het met Matelieff gesloten verdrag te verbreken en vriendschappelijke relaties aan te knopen met Portugees Malakka.

1 Het genoemde aantal van vijf galjoenen is ontleend aan Danvers. Volgens Mac Leod (pag. 59) gaat het om zeven galjoenen en volgens de Wikipedia encyclopedia zelfs om tien schepen. Dit sluit dan weer aan bij Milford, die op pag. 67 spreekt over zeven galjoenen en drie galeien want de vierde is bij Cabo Rachado aan flarden geschoten.)

2 Valentijn maakt in het geheel geen melding van Portugese schepen bij Boetang; curieus is dat Danvers op pag. 137 van zijn deel II vermeldt dat er bij Boetang een zware strijd ontstaat die Dom Álvaro de Menezes noodzaakt zich terug te trekken als hij drie schepen heeft verloren.

1.4 De aanvallen van sultan Mahkota Alam van Atjeh op Malakka

Deel 19 Index

Hoofdstuk 1

Portugees Malakka ten tijde van de Habsburgers 1560-1640

1.2 Oorlog van de Portugezen met Johore, de komst van de Hollanders naar de Straat van Malakka

Geschreven door Arnold van Wickeren

In 1583 is Malakka geheel ommuurd en ter bescherming voorzien van een batterij van verscheidene grote en vijftig kleinere kanonnen. De vesting is uitgebreid en beslaat nu de gehele heuvel van São Paulo. Aan de zeekant van de vesting staan nu de paleizen van de capitão en van de bisschop, vijf kerken waaronder de kathedraal, regerings-gebouwen, een gevangenis, twee bronnen, twee hospitalen, een school en een klooster van een religieuze orde. Van dit uitgebreide gebouwencomplex resteert nu alleen nog de Porta de Santiago gelegen aan de Jalan Kota.

In mei 1585 rust sultan Mansur Shah van Atjeh weer een grote vloot tegen Malakka uit. Deze keer bestaat de vloot uit 300 oorlogs-schepen. Voordat de sultan Malakka aanvalt wordt hij gedood door de Atjeese generaal Moratiza, die al lang heeft gewacht op een gelegenheid de sultan ongestraft te kunnen vermoorden. Bij het moordcomplot zijn ook de sultana en het hoofd van de adel betrokken. De voorgenomen expeditie is plotseling van de baan, daar Moratiza het raadzaam acht zijn autoriteit te consolideren en het land voorlopig niet te verlaten.

Moratiza wendt voor dat hij optreedt als regent over sultan Buyong, die nog een jongetje is. In 1588 wordt de jonge sultan opzijgeschoven en de regent bemachtigt de troon van Atjeh. Hij noemt zichzelf Alauddin Riayat Shah. Portugese rapporten beschrijven zijn regering (1588-1604) als wreed en niet in het landsbelang. Bij zijn troons- bestijging heeft hij alle orangkaja’s of edelen die niet zijn zijde hadden gekozen laten vermoorden; zij worden vervangen door zijn aanhangers.

Deel 18 Index

Hoofdstuk 2.

Portugese pogingen Ceilão te veroveren

2.5. De komst van de Hollanders naar Ceylon

Geschreven door Arnold van Wickeren

Als op 10 oktober 1630 het nieuws van de ramp Goa bereikt, kan de graaf van Linhares niets anders doen dan de soldaten die elders in Portugees Azië gemist kunnen worden, naar Ceylon te zenden. Aanvankelijk is Kandy van plan met een overmacht aan troepen direct na het verslaan van de capitão-general onverwachts het onvoorbereide Colombo aan te vallen. Als deze strategie zou zijn gevolgd, zou de Portugese macht op Ceylon 26 jaar eerder zijn geëindigd dan feitelijk het geval is geweest. Maar gelukkig voor de Portugezen, nemen de victorieuze Singalezen de tijd, waarschijnlijk wegens ziekte van Senerat. Wat zij niet verwacht hebben is dat de commandant van het fort in Malwana, Francisco de Brito Almeida, vrijwel onmiddellijk (28 augustus) lering heeft getrokken uit de nederlaag. Hij verliest geen tijd en zendt direct een boodschap aan Lançarote de Seixas Cabreira, die Sá het bestuur over Colombo in handen heeft gegeven. Een van de inwoners, Afonso Dias da Lomba, rapporteert, “de schaarse strijdkrachten daar gaan de 300 Portugezen niet te boven. Onder hen zijn goeden en slechten, bejaarden en zieken en al de muren zijn ingestort tot op de grond en in de bolwerken is heel weinig artillerie.” Maar het nieuws elektrificeert de stad. Dom Manuel, de vijfde verrader wordt opgepakt, gemarteld en geëxecuteerd, verdachte moslimhandelaren worden de stad uitgegooid en mannen, vrouwen, enige lascarins en de geestelijkheid allen zwoegen onophoudelijk om de gaten in de muren te dichten met facines? van palmbomen en aarde. Ondertussen zeilt een grote galei uit Malacca de haven binnen. Aan boord bevinden zich enige manschappen en extra artillerie. Zij worden onmiddellijk onder bevel geplaatst.

Eerst 26 dagen na zijn grote overwinning verschijnt het Singalese leger, dat onderweg het fort van Saparagamuwa met zijn gehele garnizoen heeft genomen en Menikkadawara heeft belegerd, voor het gebarricadeerde Colombo en het begint een serieuze belegering. Het Singalese leger bestaat – volgens de paters da Lomba en Assunção – uit 30.000 man, van wie waarschijnlijk eenderde deel uit niet-vechtend bedienend personeel bestaat. De belegeraars, onder bevel van prins Maha Asthana, de latere Raja Sinha II, beschikken ook over ten minste twaalf olifanten. Zij hebben ook voldoende artillerie om grote gaten in de muren te schieten, maar zij geven er de voorkeur aan de stad tot overgave te dwingen door haar uit te hongeren, maar omdat Colombo, net als de meeste Portugese steden in Azië aan het water is gebouwd, zal dit niet lukken. De belegering begint midden september en Portugese soldaten, kooplieden en priesters hakken op de aanvallers in, slaan hen van de muren en schieten hen dood. Op 3 oktober arriveert enige steun, onder Dom Felipe Mascarenhas, uit het nabijgelegen Cochin en een week of twee later biedt de aankomst van een ander garnizoen meer hulp. In november beginnen de belegeraars de velden buiten Colombo in brand te steken en zich terug te trekken, mede omdat er een ziekte in het leger van Maha Asthana is uitgebroken. Op zijn terugweg naar Senkadagala neemt hij Menikkadawara in en hij voert 200 Portugese gevangenen met zich mee. Kort daarna trekt het overschot van het Singalese leger naar Kaduwela. Uit verschillende delen van India komt nu hulp opdagen en de Portugezen zijn in staat zich buiten de muren van Colombo te vertonen, maar veel meer kunnen zij niet doen. Er wordt binnen Colombo een samen-zwering ontdekt en de leider daarvan, een Singalese soldaat van aanzien, wordt gestraft door hem voor de loop van een kanon, dat wordt afgeschoten, te binden. De situatie is zo hopeloos dat de autoriteiten in Goa de grootste moeite hebben een prominente ambtsdrager bereid te vinden de vakante post van capitão-geral van Ceylon te aanvaarden. In februari 1631 vinden zij de bejaarde Dom Jorge de Almeida bereid de post te aanvaarden, maar het zal nog 21 oktober duren voordat deze, aan het hoofd van enige honderden aanvullende soldaten, in Colombo landt als opvolger van iemand die tijdelijk als capitão-geral heeft gefunctioneerd, Dom Mascarenhas (1630-1631), de latere vice-rei (1646-1651). De nieuwe capitão-geral zal zijn ambt twee jaren bekleden (1631-1633), terwijl hij in 1635 voor een tweede termijn (1635-1636) zal worden benoemd.

Danvers verklaart waarom het een halfjaar duurt voordat Dom Jorge de Almeida zijn standplaats bereikt. Op weg naar Ceylon raakt zijn vaartuig in een storm zo zwaar beschadigd, dat hij verplicht is zijn schip aan zijn lot over te laten en in een reddingsboot te stappen. Hij komt eerst op een van de eilanden van de Malediven terecht, waar hij dertig dagen verblijft. Dan is hij in staat met zijn bemanning aan boord te gaan van een Portugees schip, met bestemming Cochin. Hier moet hij enige tijd blijven, omdat hij ziek is, maar kort na zijn herstel arriveren er twee pinken in Cochin, die door de onderkoning gezonden zijn om Ceylon te ontzetten. Zij hebben aan boord 500 kafirs, 800 Canarezen en een paar Portugezen, tezamen met 40.000 xerafins, levensmiddelen en ammunitie. Dom Jorge gaat aan boord van een pink tezamen met enige andere soldaten die hij heeft aangeworven en hij arriveert met hen op 21 oktober 1631 in Colombo. Hij blijft hier tot het einde van het regenseizoen en op 5 januari 1632 marcheert hij met zijn leger uit, op zoek naar de vijand.

Bij zijn aankomst worden er onderhandelingen geopend met Senerat om de vrijlating van de Portugese gevangenen, maar de koning is niet van plan het voordeel dat hij heeft behaald goedkoop te verkopen. Hij verzekert de Portugese gezant dat de tijden zijn veranderd sinds hij in 1617 het vredesverdrag is aangegaan. “Toen,” zei hij “was mijn grootste zorg mijn zoons op te voeden. Vandaag zijn zij mannen die vertrouwen op hun speren en goed slapen.” Grote versterkingen worden echter spoedig uit Goa ontvangen en de capitão-geral poogt diplomatie te vervangen door militaire kracht. In januari 1632 trekken 1.000 Portugezen, 1.000 lascarins en 1.200 kafirs en Canarezen ten strijde; zij trekken op naar Malwana. De inwoners van het district komen tezamen om hun overgave voor te bereiden en, met het doel hun vrees aan te jagen, wordt de vreselijke uitweg aanvaard een van hen over te leveren aan de kafirs, die hem doden en hem in het bijzijn van zijn vrouw en kinderen consumeren, terwijl anderen als slaven worden gegeven aan de Portugese capitães. Vervolgens wordt Kaduwela bezet en stap voor stap zijn de Singalezen gedwongen terug te trekken voor het voorttrekkende leger.

Danvers schrijft over deze veldtocht het volgende. Vlak na afloop van de regentijd is het niet bepaald eenvoudig om met een leger door het land te trekken. De eerste dag wordt niet meer dan een légua afgelegd en wordt Calane bereikt. De volgende dag wordt de voortgang gehinderd door moerassig terrein en vijandige troepen pogen de vooruitgang van de Portugezen naar een pas, gelegen bij een fort, Tanqueira Grande genaamd, te belemmeren. Op de volgende pas heeft de vijand loopgraven en andere verschansingen aangelegd, die bemand worden door 6.000 man. De doortocht via deze pas wordt geforceerd door de vijand uit zijn fortificaties te verdrijven. Dom Jorge marcheert verder naar Malvana; hij vindt deze plaats echter totaal verlaten, op drie oude mannen na. Nadat hij Malvana in brand heeft gestoken, trekt hij verder naar Cordevola, waar twee forten volledig zijn bemand. Zonder enige vertraging laat Dom Jorge de forten bestormen, waarbij aan Portugese zijde twee officieren en vier soldaten omkomen en de vijand op de vlucht wordt gejaagd en wordt achtervolgd. Op zeker moment houdt de vluchtende vijand halt aan de voet van de bergen die leiden naar het hoge land van Kandy, maar zij worden opnieuw verslagen. Dan bereikt Dom Jorge het nieuws dat Tanqueira Grande door de vijand verlaten is. Dom Jorge stuurt een aantal manschappen op onderzoek uit en zij bevestigen de mededeling dat de vijand is vertrokken, maar een aantal ijzeren en koperen kanonnen heeft achtergelaten, naast veel musketten en een grote hoeveelheid ammunitie. In Cordevola is ook al een aantal kanonnen buitgemaakt, een met het Koninklijk Wapen van Portugal. Dom Jorge valt vervolgens Chilao aan, zowel vanaf zee als vanaf het land. Deze plaats wordt ook genomen en Dom Jorge verzamelt een grote hoeveelheid buit, met inbegrip van 130 vaartuigen.

Bij deze overwinningen hebben de Portugezen de forten van Manieraware, Sofragan, Malvana, Caliture en Maturé in handen gekregen. Senerat zendt dan ambassadeurs die smeken om vrede; maar Dom Jorge weigert het sluiten van vrede tot zijn eigen verantwoordelijkheid te rekenen en hij zendt het verzoek door aan de onderkoning, de graaf van Linhares in Goa. Er worden van beide zijden boodschappers naar Goa gezonden om over vrede te onderhandelen, ofschoon de vijandelijkheden niet verslappen en op 15 april 1633 wordt er een vredesverdrag getekend door de vice-rei Dom Miguel de Noronha, conde de Linhares en de Singalese ambassadeurs. Een van de bepalingen van het verdrag luidt, dat de Portugezen ermee instemmen de drie zonen van koningin Dona Catarina als erfgenamen te erkennen van het gehele Singalese koninkrijk, terwijl koning Senerat jaarlijks een olifant als tribuut betaalt en ermee instemt dat de franciscanen zich in zijn hoofdstad vestigen, naast de vrijlating van alle Portugese gevangenen. En de teruggave van het fort in Batticaloa. Koning Senerat weigert aanvankelijk het verdrag te ratificeren, want hij is onwillig een tribuut in de vorm van een olifant te betalen, omdat daaruit blijkt dat er sprake is van vazalliteit. Het volgende jaar, evenwel, als capitão-geral Diogo de Melo de Castro (1636-1638), als opvolger van capitão-geral Jorge de Almeida in Ceylon is aangekomen, wordt het verdrag na veel geruzie alsnog door Senerat geratificeerd.

Koning Philips IV van Spanje, die de troon van Portugal in 1621 als Filipe III heeft bestegen, heeft bij de gouverneurs van Portugees Indië er bijna voortdurend op aangedrongen de vijandelijkheden niet te doen verslappen, maar zijn land is niet bij machte voldoende manschappen te zenden om de verliezen te compenseren. “Het is van het grootste belang,” schrijft de conde de Linhares op 29 november 1634, “dat de armadas zullen worden gezonden naar die delen van het rijk die Uwe Majesteit heeft aangewezen. Senhor, waarmee moet ik de armadas samenstellen als Uwe Majesteit mij de mannen niet zendt.”

De periode van Koning Philips regering is er inderdaad een van groot tegenslag voor Portugal, want de vereniging met Spanje heeft het land gedreven in vijandelijkheden met de Hollanders en de Engelsen en nu voelt Portugal zich bedreigd, niet als een onafhankelijk koninkrijk, maar als een provincie. Spanjaarden worden benoemd in de hoogste ambten van de staat en Portugees gebied wordt vrijelijk weggegeven aan vreemdelingen. De opbrengsten van het land worden niet besteed aan zijn eigen heil en de Cortes heeft opgehouden te bestaan. Door de ramp met de ‘Invincible Armada’ is Portugals zeemacht in Europa gebroken en ’s lands buitenlandse handel wordt in snel tempo vernietigd. De handel met China is bijna gesloten; de handel in specerijen wordt gecontroleerd door de Hollanders, die zich in Batavia hebben gevestigd; Shah Jenan heeft het hoofdkwartier van de Portugezen in Bengalen veroverd; Ormoez, waarop de Portugezen bijna even trots waren als op Goa, is genomen door de Perzen; de Engelsen blokkeren hun handelsbetrekkingen met West-India; de Denen hebben een centrum verworven in Tranquebar; en zelfs de Fransen beginnen in de Indische wateren te verschijnen. Tezelfdertijd wordt de welvaart van de grote Portugese vestigingen in Brazilië met scheepsladingen vol vervoerd naar de aandeelhouders van de handelscompagnieën in Holland; Goa zelf wordt van tijd tot tijd door Hollandse vloten geblokkeerd en in 1636 hebben zij zelfs een handelspost gevestigd in Vengurla in het land van de Adil Khan van Bijapur, op slechts vijf léguas ten noorden van het paleis van de onderkoning in Goa. Bovendien worden alle Portugese vaartuigen die op volle zee worden ontdekt, geplunderd. In 1636 – aldus Winius – alleen al 150 stuks.

Nationaal bankroet is het natuurlijke resultaat van deze verstoring van de handel van het land. Er is geen geld beschikbaar om onbevreesde soldaten te kopen, ofschoon er in die tijd een overvloed is aan monniken en broeders die door de staat worden ondersteund. Het aantal broeders heeft een verbazingwekkende omvang bereikt en in 1623 heeft vice-rei Dom Francisco da Gama, conde de Vidigueira, gerapporteerd dat er in Goa tweemaal zoveel broeders zijn als alle andere Portugezen tezamen. Het overgrote deel van de mannen dat naar Indië wordt gezonden om daar als soldaat te dienen, haast zich in te treden bij een religieuze orde en de verbazingwekkende oneerlijkheid bij de rekrutering van Portugese militairen, waarbij scheepsladingen kinderen worden verzonden onder de naam van soldaten, dragen er niet weinig toe bij de kloosters te vullen. De arrogantie van enige orden is niet te geloven. De jezuïeten hebben zichzelf meesters van Travancore en van de parelvisserij aan die kust gemaakt; zij houden er op hun eigen kosten gewapende mannen op na en die vechten met officieren van de koning. Zij zijn er ook in geslaagd het algemeen toezicht te verwerven over de werkzaamheden aan forten, waarover zij weigeren verantwoording af te leggen. De privé-bezittingen van de kloosterorden zijn zo omvangrijk dat het een schandaal is en er zijn wettelijke maatregelen getroffen om te voorkomen dat er verdere aangroei plaatsvindt

De situatie van decadentie wordt weerspiegeld in de wat gebeurt in Ceylon. Het broeit in het leger en in 1635 breekt er weer muiterij uit. Er worden twaalf senatoren gekozen om de zaken van het leger te administreren en de toegangswegen tot Colombo worden bezet tot het is toegestaan de eigen officieren te kiezen. In 1636 overlijdt koning Senerat en Maha Asthana, die het bestuur al enige jaren heeft waargenomen, wordt uitgeroepen tot koning, onder de titel van Raja Sinha II. Hij stelt zich voor de vrede te bewaren die zijn vader is aangegaan, maar de actie van de dienstdoende officier in Batticaloa die steun biedt aan enige tegen de koning rebellerende lieden, verplicht hem zijn positie te herzien. Hij zoekt contact met de Hollanders, die zich in 1625 gevestigd hebben in Pulicat en op 9 september 1636 zendt de koning een Brahmaan met een brief aan Carel Reyniersz, opperkoopman van de VOC aan de kust van Coromandel, ofschoon de boodschap met vier maanden vertraging is afgeleverd, omdat de boodschapper zich vier maanden in Jaffna voor de Portugezen heeft moeten verbergen. In de brief biedt Raja Sinha de Hollanders een van zijn havens aan als zij hem bijstaan tegen de Portugezen. Reyniersz antwoord aan Raja Sinha is zeer hartelijk; kennelijk hebben zijn superieuren in Batavia al een ruil van wapens tegen kaneel overwogen en hebben zij Reyniersz bevolen Raja Sinha te helpen. Als resultaat van de brief verschijnen er op 19 november 1637 twee boodschappers, Jan Thyssen en Adriaan Helmond, in Kandy met de belofte de gevraagde hulp te zullen verlenen, op voorwaarde dat de Hollanders het monopolie op de handel in kaneel ontvangen. De boodschappers delen koning Raja Sinha ook mede dat Adam Westerwold van plan is de blokkade van Goa af te breken en tegen april 1638 schepen naar Ceylon te zenden. Als Thyssen, Helmond en de ambassadeurs van de koning twee dagen voor Kerstmis 1637 bij de vloot van Westerwold aankomen, wordt er meteen een conferentie belegd en wordt de brief van Raja Sinha aan de admiraal overhandigd. In zijn brief bevestigt de koning zijn verlangen om alle specerijen aan de VOC te verkopen. Westerwold besluit Batticaloa, de in 1628 door Dom Constantino de Sá gefortificeerde Portugese enclave, aan te vallen. Als Batticaloa in Hollandse handen valt, beschikt de VOC tot een directe toegangshaven tot haar bondgenoot Kandy.

Capitão-geral Diogo de Melo wordt zeer gealarmeerd door de ontwikkelingen, want Raja Sinha’s betrekkingen met hem zijn zo gespannen dat de koning verder contact heeft geweigerd. Diogo de Melo heeft gepoogd tweedracht te zaaien tussen Wijaya Pala en Raja Sinha en hij heeft te kennen gegeven de eerste te zullen ondersteunen als deze zijn claim op de troon zou benadrukken. Hij schrijft Wijaya Pala opnieuw, waarin hij klaagt over zijn broeders onderhandelingen met de Hollanders. Hij beschrijft de laatsten als “subjecten en rebellen van de Koning van Portugal, goed bekend in heel India als piraten, gehaat door alle Indische koningen en potentaten,” en hij besluit zijn brief met een dreigement met een beroep op het zwaard.

De President van de Dansk Østindisk Kompagni die de Portugezen goed is gezind, laat in 1637 vice-rei Pero da Silva (1635-1639) weten, dat de Hollanders een blokkade voorbereiden van Malacca, Ceylon en Goa. Deze informatie gaat vergezeld van een aanbod de Portugezen behulpzaam te zijn bij de verdediging van Tranquebar en Negapatnam en van het verzoek op Ceylon een factorij te mogen openen. Dit verzoek, dat niet goed is onderbouwd, houdt in dat de Denen aanbieden op Ceylon de Portugezen te helpen tegen de Hollanders, op voorwaarde dat zij daar arekanoten, olifanten en kaneel mogen kopen. De Raad van Portugal oordeelt dat over deze zaak eerst kan worden beslist, als ertussen de koningen van Portugal en Denemarken een vredesverdrag is gesloten.

Niet lang voordat de Hollanders voorbereidingen treffen een expeditie naar Ceylon te zenden, ontvangt Adam Westerwold, die zich nog voor Goa bevindt, op 8 januari 1638 een brief van Raja Sinha, waarin de vorst hem de helft van Batticaloa belooft, op voorwaarde dat hij helpt de plaats op de Portugezen te veroveren. De admiraal zendt dadelijk Willem Jacobsz Coster met drie schepen en 180 man naar Ceylon en hij volgt zelf kort daarna met meer schepen. Ondertussen hebben de Hollanders een overeenkomst bereikt met Raja Sinha en zij zijn teruggekeerd naar Pulicat, vergezeld van drie Singalese commissarissen, die opdracht hebben over de Hollandse vloot te rapporteren. Deze commissarissen keren op 2 april 1638 terug op het Eiland, begeleid door de drie schepen onder commando van Willem Jacobsz Coster, die vaststelt dat er een grote verandering heeft plaatsgevonden in de omstandigheden van de Portugezen. Terwijl Hollandse schepen op weg zijn naar Ceylon, vernemen de Portugezen dat Raje Sinha II zijn hoofdstad heeft verlaten en naar het zuiden trekt

Hebzucht heeft het beroep op het zwaard, waarmee Diogo de Melo heeft gedreigd, bespoedigd. De begerige capitão-geral berooft een Portugese handelaar van een olifant die Raja Sinha hem heeft gegeven en uit wraak neemt de koning twee mooie paarden, die de capitão-geral hem heeft gezonden om deze te verkopen binnen zijn koninkrijk. Een neerbuigende boodschap van Raja Sinha dat de paarden dienen te worden teruggezonden zodra de olifant zou zijn overgedragen doet de woede van de capitão-geral ontvlammen en de aankomst van een groot contingent van Malacca voegt gewicht toe aan de felle plechtige verklaringen en hij wringt van een onwillige Raad toestemming los voor een veldtocht tegen Raja Sinha. De invasiemacht bestaat uit 900 Portugezen, 5.000 lascarins en een aantal Topasses, Canarezen en kafirs.

Raja Sinha, die terdege beseft wat voor gevaar hem bedreigt, zendt de pater franciscaan die aan zijn hof verblijft, gewapend met een crucifix, om de capitão-geral te bezweren, in de naam van die God, van wie hij gelooft dat hij in de wereld gekomen is om voor de mensen te sterven, om hem van zijn onjuiste onderneming af te houden. Diogo de Melo de Castro antwoordt met een brutale spotternij, waarbij hij de woorden naspreekt van zijn capitão-mor, Damião Botado: “De kleine zwarte is bang. Wij zullen hem aan zijn oren eruit trekken.” Opnieuw wordt het de Portugezen toegestaan de hoofdstad van Kandy zonder strijd binnen te trekken en na de stad, het paleis en de tempels in brand te hebben gestoken, trekken zij terug naar Balane, want in hun haast hebben zij hun communicatielijnen onbeschermd gelaten. De nacht overvalt hen echter al in Gannoruwa, voordat zij de rivier zijn overgestoken en zij zijn gedwongen halt te houden, omdat de soldaten uitgeput en hongerig zijn. Raja Sinha’s kans is gekomen. Een schare van de bekwaamste houthakkers ter wereld laten reeds spoedig hun bijlen neerkomen op de wortels van grote bomen in het bos en de Portugezen realiseren zich dat zij in de val zitten. De troepen van Matale blokkeren de terugweg; uit het omringende bos wordt hinderlijk en met kleine onderbrekingen geschoten op iedere achter-blijver, terwijl de Portugezen worden tegengehouden door een sterke legermacht die het onmogelijk maakt, anders dan tegen de grootste risico’s water uit de rivier te verkrijgen.

De slag die nu dreigt, die van Gannoruwa, is de laatste grote slag die de Singalezen strijden en die een dichter, wiens naam – volgens Pieris – helaas onbekend is, de Parangi Hatane, het verhaal van de Feringhees, dat bijna een heldenepos is, doet schrijven. Het is het meest levendige stuk literatuur in het Singalees. Het is geen verzameling van rinkelende bellen en geurige bloemen, van heerlijke vrouwen en kostbare stenen. Het klinkt als de passie van Pindar1; het is Miltonic2 in zijn weerklinkende namen; het lacht met de driestemmige lied van de Amerikaanse zanger Chevy Chase Temidden van het gebulder van de kanonnen, het glinsteren van de bladen van de zwaarden en het schreeuwen van eervolle namen – de verachting voor de eter van rundvlees en de minachting voor de dronken kaffer – is de centrale idee dat het poëem doortrekt: “het is allemaal de verdienste van de koning.”

Op de morgen van Palmzondag, 28 maart 1638, bij het aanbreken van het daglicht, hervatten de Portugezen hun terugtocht door te pogen de rivier over te steken; maar zij zijn nauwelijks gestart of de Singalezen overvallen de lascarins, die de bagage beschermen, en zij slagen erin deze van de hoofdmacht te scheiden, waarop de koelies hun ladingen rijst, brood en biscuits, hun potten met arrack3 en hun manden met kippen, tezamen met de munitie neerzetten. Zij zetten het op een lopen, terwijl de lascarins door een desperate sprint erin slagen weer aansluiting te vinden bij de hoofdmacht. De hellingen van Kiriwat Talawa liggen niet op grote afstand en het doel van de Portugezen is zich daar in te graven; maar zij hebben nauwelijks de hoogvlakte bereikt of zij vinden zich aan alle kanten omringd door vijanden. De jingals en andere grote kanonnen van de Singalezen worden haastig naar voren gehaald en zij openen het vuur en de capitão-geral is spoedig verplicht om een wapenstilstand te vragen. Raja Sinha spaart zich te antwoorden, maar op zijn bevel proclameren zijn trommelslagers dat de Singalezen die niet direct de Portugese rijen verlaten, de volgende dag met het zwaard zullen worden omgebracht

De capitão-general constateert wanhopig dat de rangen van de lascarins snel uitdunnen en op dat moment vallen de Singalezen aan. Onder luid geschreeuw rennen zij als een onweerstaanbare golf tegen de heuvel op. Zij gooien hun bogen over de hoofden van de Portugezen en trekken hen op de grond en slaan vervolgens met hun zwaard hun hoofden af. De potige kafirs worden zonder erbarmen geslagen als zij over de gladde oppervlakte van de heuvelrug glibberen. Pogen tegenstand te bieden tegen de overweldigende aantallen Singalezen betekent een zekere dood en velen gooien zichzelf op de knieën en smeken om genade. De Singalezen gedragen zich in het uur van hun triomf als baldadige en wrede schooljongens. De Portugezen worden ontdaan van hun kleren en meedogenloos gegeseld voor zij worden gedood. Velen vervloeken de capitão-general met hun laatste ademtocht als de oorzaak van de ramp. De Canarezen worden, met hun handen op de rug gebonden, als runderen heen en weer geslagen, maar hun leven en dat van de kafirs en van 33 Portugezen wordt gespaard. Een grote stapel hoofden wordt aan de voeten van de zegevierende Raja Sinha gelegd. Hij heeft het gevecht geleid in de schaduw van een boom. Het lichaam van capitão-general Diogo de Melo kan, ondanks zorgvuldig zoeken, niet worden gevonden, maar zijn zwaard wordt aan zijn overwinnaar aangeboden. Hij wordt opgevolgd door Dom Jorge de Almeida (1635-1636), die voor de tweede maal capitão-geral is.

De vernietiging van het invasieleger is volledig; volgens Valentijn worden 70 Portugezen gevangengenomen en in Dewala offert de dankbare koning zijn gouden hoofddeksel en zijn zwaard van staal als een nederig dankoffer aan de Macht die het lot over de slag heeft bepaald.

Willem Coster komt op 2 april aan in Trincomalee, waar hij een gesprek heeft met Raja Sinha. Afgesproken wordt dat op Batticaloa, dat – volgens João Ribeiro – wordt verdedigd door niet meer dan veertig capabele soldaten, een gezamenlijke aanval zal worden gepleegd. Om Raja Sinha’s geluk compleet te maken, komt Adam Westerwold op 10 mei 1638 met de rest van de beloofde vloot, bestaande uit de schepen: Maastricht, Harderwijk, Rotterdam, Vere en Enkhuizen, die 840 man aan boord hebben, aan in Batticaloa. Raja Sinha zelf arriveert vier dagen later, vergezeld van een stoet prachtig opgetuigde olifanten en 15.000 strijdbare mannen. Hij heeft Wijaya Pala met de rest van zijn leger achtergelaten voor Colombo om de stad te bedreigen. De volgende dag wordt er een landing uitgevoerd. De aanvallende partij wordt gesplitst in twee compagnieën en deze plaatsen, met behulp van de Singalezen, twee batterijen, een aan de oost- en de ander aan de zuidzijde van het fort, dat bewapend is met scheepsgeschut. Raja Sinha lI Ievert aan de gezamenlijke strijdmacht 2.000 soldaten. De batterijen beginnen op 18 mei met hun beschieting van het fort en na een bombardement van vier uren capituleert de capitão. De capitulatie-voorwaarden zijn dat de Portugezen en mestiezen in het fort, bij elkaar 108 personen, het fort zullen verlaten zonder ook maar iets mee te nemen. Zij zullen, met hun vrouwen en kinderen, met een Hollands schip naar Negapatnam worden gebracht. Van de in het fort aangetroffen Singalezen, zullen er tot schrik van de Hollanders, vijftig voor straf op de punt van een lans worden gezet, omdat zij een van de edellieden van Raja Sinha hebben vermoord, terwijl de rest van de Singalezen, met hun vrouwen en kinderen als slaven onder de edelen van Raja Sinha zullen worden verdeeld. Na de val van Batticaloa mag verwacht worden dat Trincomalee vlot capituleert, omdat het garnizoen uit slechts vijftig soldaten bestaat. Maar in plaats van Trincomalee aan te vallen leidt Raja Sinha zijn leger terug naar Colombo, dat hij met 20.000 man belegert.

Vijf dagen later wordt er een verdrag gesloten tussen Raja Sinha, “Keizer en Koning van Ceylon en Candia,” en Westerwold, optredend namens “De illustere Hoogmogenden van de Staten Generaal van de Verenigde Nederlanden en van Zijne Prinselijke Excellentie Frederik Hendrik, Prins van Oranje,”waarin de koning de Hollanders aanvaardt als zijn “vrienden, bondgenoten en beschermers” tegen het grote en intolerante bedrog en de onbeschaamdheid van en de last gecreëerd door de Portugezen.” Overeengekomen wordt dat de buit die wordt gevonden in de veroverde forten, gelijk zal worden verdeeld tussen de verbonden machten van de twee ‘Hoge Contracterende Partijen’ en dat, zou de koning dat wensen, de posities zullen worden bezet door garnizoenen uitgerust met voldoende artillerie voor hun bescherming tegen de Portugezen. De koning van zijn kant neemt op zich de verkregen fortificaties te versterken, de soldij van de daarin gelegerde garnizoenen te betalen en de Hollanders geschikte plaatsen toe te wijzen om hun handelswaren op te slaan. Hij stemt erook mee in geen vijandelijkheden te beginnen zonder hen te raadplegen, hen met raad en daad bij te staan en alle soorten uitgaven die door de Hollanders te zijnen behoeve zijn gedaan, terug te betalen in de vorm van kaneel, peper, kardamon, indigo, was, rijst en andere waardevolle producten van Ceylon, met uitzondering van in het wild groeiende kaneel. De Hollanders wordt toegestaan op het gehele eiland handel te drijven, zonder daarvoor belasting te betalen. Hen wordt toegestaan hetzelfde aantal olifanten te verkopen telkens wanneer de koning olifanten, die geacht worden zijn persoonlijk eigendom te zijn, heeft verkocht,. De Compagnie deelt haar handelsprivileges met de inwoners van het naburige Travancore, die jaarlijks ongehinderd met hun schepen met levensmiddelen naar Ceylon komen. De koning zendt jaarlijks ten minste een of twee scheepsladingen kaneel, peper, kardamon, was, indigo enzovoort naar Batavia, als betaling voor de inzet van Hollandse schepen ten behoeve van Kandy

Dit zijn de hoofdbepalingen van dit belangrijke verdrag. Als partijen het eens zijn biedt Raja Sinha admiraal Adam Westerwold het zwaard van Diogo de Melo aan. De admiraal zeilt op 4 juni 1638 naar Batavia, met de jachten Grijpskerk, de Valk en Venlo en in gezelschap van twee Singalese gezanten en met medeneming van een hoeveelheid kaneel, was en peper, die Raja Sinha hem heeft gezonden. Adam Westerwold heeft ook enige geschenken van Raja Sinha voor “de Opper-Landvoogd,” de heer Antonio van Diemen, bij zich. Willem Coster blijft achter in Batticaloa, waar een Hollands garnizoen van honderd man gelegerd is. Op 29 oktober keren de ambassadeurs terug met een boodschap van Antonio van Diemen en van de Raad van Indië, met de in die tijd gebruikelijke overdreven kruiperigheid in Europese diplomatieke kringen, gericht aan “de Grote en Machtige Radio Singha, Keizer van het eiland Ceylon; Koning van Kandy, Cote, Seytabaca, Dambadoney, Amarrajapore, Jaffna; Prins van Uva, Mature, Dinavaco, Quatre Corles; Groothertog van de Seven Korales; Graaf van Cotenwe, Trinquemale, Batacalo, Vilacam, Vintana, Dumbra, Pandjapato, Hewerta, Putalon, Balane, Gaele, Beligaon, Calature, Culombo, Negumbo, Chilao, Madampe, Calpety, Aripature, Manaer; Heer van de Parelvisserij, Juwelen en de Gouden Zon.”

De brief bevat een bevestiging van het verdrag, waarvan de Raad hoopt dat het van kracht zal blijven “de zon en de maan de aarde zullen blijven verlichten met hun stralen,”De koning die onbekend is met de gebruiken en de diplomatie van de Hollanders, wordt volkomen misleid door de door de Hollanders betoonde achting en hij beschouwt met vreugde de machtige hulp die hij verworven heeft, maar de Hollanders bekijken de zaak heel anders. Volgens hen houdt de verdrijving van de Portugezen van Ceylon niet in dat dit het einde is van de Europese bemoeienis met het eiland en Raja Sinha is in hun ogen niets meer dan een nuttig hulpmiddel en een verschaffer van fondsen voor de oorlog met de Portugezen. De Hollanders hebben weinig te verliezen, maar Raja Sinha is er veel aan gelegen zijn nieuwe bondgenoten door de Portugezen onneembare forten te doen bezetten. Als de Portugezen zijn vertrokken en de Hollanders zijn binnen hun forten onaantastbaar, wie kan hen dan nog uit het land verdrijven?

Bij de uitvoering van deze politiek deinzen de Hollanders niet terug van dubieuze tactieken. In de Portugese versie van het verdrag, die Raja Sinha kan lezen, staat bijvoorbeeld met betrekking tot de bezetting van veroverde forten de zinsnede “alleen als de koning dit wenselijk vindt” In de Hollandse tekst is deze “voorwaarde” doel-bewust weggelaten. Alleen door dit in gedachten te houden kan de lezer de verwikkelingen tussen Hollanders en Singalezen begrijpen.

De nieuwe Portugese capitão-geral van Ceylon, Dom António Mascarenhas haast zich in 1638 van Goa naar Ceylon en alle beschikbare Portugese strijdkrachten worden ingezet bij de verdediging van Ceylon. De oorlog sleept zich voort en de ontvangen versterkingen stellen de Portugezen in staat de Singalezen terug te drijven en opnieuw Menikkadawara te bezetten, maar in de tussentijd doen zich problemen voor aan het Singalese hof. Kumara Sinha, een van de twee broers van Raja Sinha is kort na zijn vader Senerat gestorven en Raja Sinha heeft bezit genomen van zijn prinsdom, zonder het te delen met zijn andere broer, Wijaya Pala, zoals deze heeft gevraagd. De heeft de prins verbitterd en het schijnt dat deze een gewillig oor geleend heeft aan de suggesties van de Portugezen, want hij heeft een enigszins zwak karakter, ofschoon hij een moedig soldaat is. Door de invloed van zijn eerdere Portugese training manifesteren zich bij hem sterke pro-Europese gevoelens en hij poogt de in de Slag bij Gannoruwa gevangengenomen Portugezen het land uit te smokkelen, wat uiteindelijk tot een breuk met de koning leidt. In september 1638 wordt het zwaard tussen de twee broers getrokken, maar Wijaya Pala en zijn 8.000 manschappen worden verslagen en de prins wordt zelf gevangengenomen. Raja Sinha is evenwel niet van plan hard op te treden tegen zijn broer, die hem uitstekend geholpen heeft, toen dat nodig was. Hij laat hem echter bewaken.

Vroeg in het jaar 1639 bereikt Antonio Caen, die Goa heeft geblokkeerd, met een andere Hollandse vloot het eiland Ceylon, dit tot grote consternatie van de Portugezen. Terwijl Caen voor Galle ligt, na Colombo de belangrijke stad aan de zuidwestkust, licht Coster Raja Sinha in over de aankomst van Caens vloot bij Galle, maar de koning geeft te kennen dat hij liever Colombo, “de moeder van alle kwaad” zou willen aanvallen. Coster stemt daarmee in en begeeft zich, in gezelschap van ambassadeurs van Kandy en een inheemse loods voor de haven, naar Caens vloot. Coster treft Caen op 23 januari 1639. Conform de gemaakte afspraken, zet de vloot Hollandse soldaten aan land voor een ontmoeting met strijdkrachten van Raja Sinha vlak te noorden van Colombo.

Eenmaal daar aangekomen, vreest Caen kennelijk dat een boodschap van Kandy een Portugese truck is en hij wordt voorzichtig. Hij zeilt naar Galle, maar acht de stad te sterk voor een aanval zonder hulp van troepen van Kandy. Tenslotte besluit hij een aanval te lanceren tegen het door Dom Constantino gefortificeerde Trincomalee. Raja Sinha verzet zich tegen een aanval van uitsluitend Hollandse strijdkrachten en hij staat op deelname van Singalese troepen, maar Caen trekt zich daarvan niets aan. Trincomalee is een soortgelijk fort als Batticaloa, met bastions gevuld met aarde en – volgens capitão João Ribeiro – vijftig soldaten. De Hollandse artillerie maakt korte metten met het fort en na korte tijd hijst het garnizoen de witte vlag. Evenals het garnizoen van Batticaloa en hun familieleden worden de Portugezen uit Trincomalee, met medeneming van hun persoonlijke eigendommen met een Hollands schip naar Negapatnam gebracht. Dan beginnen de problemen. Twee mudaliyars verschijnen met een legermacht van 3.000 man en vragen Caen het veroverde fort aan hen over te dragen. De admiraal vraagt of zij het fort kunnen verdedigen, zonder hulp van de Compagnie. Als het antwoord ontkennend luidt, weigert Antonio Caen. De mudaliyars overhandigen Caen een brief van de koning en geven hem een Hollandse kopie van het verdrag dat Adam Westerwold met Raja Sinha heeft gesloten. Hierin ontbreekt in artikel 3 de voorwaarde “zo het de koning behaagt.” Als de mudaliyars Caen voorstellen een aanval op Jaffna te ondernemen, excuseert Caen zich en zeilt weg. Als Raja Sinha het optreden van Antonio Caen verneemt, geraakt hij daarover bitter ontstemd en verklaart hem persona non grata, maar hij blijft voorstellen doen om Colombo te veroveren.

In Batavia worden verschillende acties met een strijdmacht van 1.300 man tegen Spanjaarden en Portugezen overwogen, zoals hun verdrijving uit de Molukken, of een aanval op Malacca of Macau, maar tenslotte krijgt Ceylon prioriteit boven alle andere mogelijkheden. Gouverneur-Generaal Antonio van Diemen wil zelf de operaties op Ceylon leiden, maar als hij herinnerd wordt aan recente orders uit Amsterdam, die hem verbieden Batavia te verlaten, krijgt de tweede man van de VOC, Philips Lucasz, het opperbevel. Besloten wordt een aanval te ondernemen op Negombo, de stad die temidden van kaneeldistricten ligt en die de noordflank van Colombo beschermt. Zodra de Portugezen de landing van Hollandse troepen vernemen, dalen de troepen die gelegerd zijn in Arandora om de strijdkrachten van Raja Sinha in toom te houden, zo snel mogelijk af naar Negombo, om de Hollandse troepen te verrassen. Na de lange geforceerde mars zijn de Portugezen te uitgeput voor een voldoende krachtige aanval op de vijand. Als tot wanhoop van de Portugezen ook nog troepen van Kandy aan de strijd gaan deelnemen, worden de Lusitanen op de vlucht gedreven. Op 6 febuari 1640 arriveren de gecombineerde strijdkrachten van Lucasz en Raja Sinha voor Negombo. Dit fort, gelegen aan de Katunayaka Lagune, is groter dan die in Batticaloa en Trincomalee, maar het is slechter bewapend en minder goed te verdedigen.. Drie dagen later wordt de poort met een mortier opgeblazen en wordt het fort bestormd. Het Portugese garnizoen blijkt uitsluitend te bestaan uit oude, zieke en andere onbruikbare soldaten. Terwijl de Singalezen Portugezen die een paar dagen eerder zijn gevlucht tijdens de later afgebroken aanval, trachten te achterhalen, laat Lucasz de zwakke muren van het fort versterken met bij elkaar gebonden takken van palmbomen. Als Raja Sinha arriveert en de Hollanders ziet zwoegen, vraagt hij, op basis van artikel 3 van het bondgenootschappelijke verdrag de overdracht van het fort, met het oogmerk dit te vernietigen. Lucasz weigert dit op basis van hetzelfde artikel. Om het verschil in interpretatie van artikel 3 op te lossen laat Raja Sinha zijn Portugese versie van het verdrag halen en Lucasz zijn Hollandse versie. De teksten worden vergeleken en dan blijkt het voorbehoud “als het de koning behaagt” in de Hollandse tekst te ontbreken. Lucasz stelt de koning voor een nieuw verdrag, waarin de rechten van de Hollanders duidelijker zijn geformuleerd, af te sluiten. Dit voorstel ontstemt de koning en hij vertrekt. Philips Lucasz blijft, aan het hoofd van een garnizoen van 300 man, in het veroverde fort achter. Vanaf dit moment is het duidelijk dat Raja Sinha en de Hollanders elkaar niet meer vertrouwen. De plotselinge ernstige ziekte van Philips Lucasz en verzoenend optreden van Willem Jacobsz Coster leiden tot een verzoening en tot het plan het Portugese fort Santa Cruz de Galle te veroveren, hetgeen de volgende logische stap is bij de verdrijving van de Portugezen van Ceylon. Ook een ander geschilpunt wordt opgelost; het fort in Trincomalee wordt op zijn verzoek aan Raja Sinha gegeven in ruil voor tien olifanten. De zieke Lucasz reist eind februari 1640 aan boord van de fluit Sandvoort naar Batavia. Hij sterft op 5 maart onderweg en zijn lichaam wordt op 21 maart “met grote statie in Batavia begraven.

De citadel van Galle, die Colombo in het zuiden beschermt, bezit aan alle kanten de sterkste natuurlijke verdediging, want het ligt aan het einde van een rotsige steil aflopende kaap, gelegen aan de westkant van een grote baai. Als de Hollandse vloot die Galle gaat veroveren, langs de zuidwestkust naar het zuiden zeilt, marcheert een leger van lascarins uit Colombo langs de kust naar het zuiden. De vijandelijke legermacht is niet in staat te verhinderen dat de Hollandse troepen landen aan de oostkant van de Baai van Galle en dat zij zich verschansen dicht bij de stad en het fort. De volgende dag trachten de Portugezen hen te verjagen. De strijd is zeer hevig en de Portugezen beweren 800 vijanden te hebben gedood, maar desondanks zijn zij genoodzaakt de uitval af te breken en zich terug te trekken in het fort, nadat zij, naast hun commandant, zeventig garnizoensleden verloren hebben, wat een substantieel deel is van hun garnizoen. Daarna bombardeert het Hollandse geschut de muren van de citadel onophoudelijk, totdat zij voldoende verbrokkeld zijn om een aanval te wagen. Na vijf dagen van onophoudelijke beschietingen, dat wil zeggen op 13 maart 1640 wordt de aanval ingezet. Ondanks de ongelijke aantallen soldaten, blijven de Portugezen nog lang taai verzet bieden. Als de Hollandse troepen het fort binnendringen, vinden ze daarin meer dan honderd Portugese gesneuvelden. Het Hollandse aantal gesneuvelde bij de strijd doet daarvoor niet onder. De aanvallers doden vervolgens iedereen met een wapen in de hand met het zwaard, terwijl de overigen haastig aan boord worden gebracht van Hollandse schepen, die naar Batavia zeilen.

De stad wordt geplunderd, waarbij de helft toekomt aan de troepen van Raja Sinha, die net op tijd arriveren om aan de plundering van Galle deel te nemen. Raja Sinha is heel blij met het behaalde succes. Het spijt de koning echter dat de Hollanders het begin van de aanval niet hebben afgestemd met zijn mudaliyars en hij is ook niet content met de verdeling van de buit. De kafirs en Canarezen die in Portugese dienst zijn geweest, komen in dienst van de Compagnie en 1.500 Singalese gevangenen worden overgedragen aan Raja Sinha en “om in de toekomst onplezierige toestanden te voorkomen” wordt de soldaten toestemming gegeven te trouwen met de talrijke mestiço-weduwen en met de paar ongetrouwde Portugese vrouwen in de stad. Kapitein Walraven de St. Amant, een Franse kapitein in dienst van de VOC, bezet met 196 andere mannen het fort Santa Cruz, voor rekening van de koning. Ook Willem Coster verplaatst zijn verblijfplaats naar Galle, waar hij de President is van de mensen van de Compagnie in de stad.

Het verlies van de havenstad Galle, op verovering waarvan de koning herhaaldelijk heeft aangedrongen, leidt tot zulk een grote verwarring onder de Portugezen dat er stemmen opgaan het gehele eiland Ceylon te ontruimen en dus zelfs Colombo op te geven. Dit wanhopige advies wordt verworpen en alle beschikbare troepen worden ingezet om de hoofdstad te verdedigen, terwijl er in alle haast versterkingen vanuit India worden aangevoerd. Ondertussen breken interne ongeregeldheden uit, die krachtig worden onderdrukt en die Raja Sinha thuis houden. Hij vraagt de Hollanders om hun rekening te sturen, want hij is bezorgd eerst zijn schuld te voldoen, alvorens om meer soldaten te vragen. Maar de Hollanders voelen niet voor een directe afrekening; zij willen de koning verwikkeld houden in geldzaken met hen. Om de spanningen te verminderen zal Coster zich in juli 1640 naar het hof begeven.

De Hollanders zijn enthousiast over het bezit van een haven aan de rand van het gebied dat kaneel opbrengt, maar zij moeten ook enige tegenvallers incasseren. Er is de nodige oefening voor nodig om veilig de haven van Galle binnen te varen. De Portugezen zijn vertrouwd met de haven, maar de Hollanders aanvankelijk niet en zij moeten – volgens Winius – hun gebrek aan ervaring bekopen met het vergaan van de Hercules4. Coster begeeft zich, onder meer vergezeld door zijn tolk, op 17 juli 1640 naar het hof van Kandy, om met Raja Sinha wat plooien die zijn ontstaan in de relatie tussen de bondgenoten, glad te strijken. In plaats daarvan ontstaat er al van meet af aan frictie. Zo wordt de tolk van Coster gearresteerd, omdat hij gesproken zou hebben met prins Wijaya Pala, die min of meer als een gevangene aan het hof verblijft; een ander onplezierig incident is, dat het portret van de Prins Maurits, dat door Joris van Spilbergen geschonken is aan Wimala Dharma, zonder een woord uitleg wordt teruggegeven. Bovendien behandelen de Singalese edelen aan het hof Coster met koele reserve. Coster overhandigt Raja Sinha een memorandum met te bespreken punten; hij vraagt om levering van kaneel, was en peper, die nog binnenkort kunnen worden verscheept; hij vraagt ook om betere nakoming van de vrije handel; hij vraagt ook soldaten te mogen legeren in dorpen bij Galle. Hij verzoekt ook om de stichting van een munthuis, dat al is afgesproken in het Verdrag van Batticaloa, om de beloofde bouw van schepen die patrouilleren op de rivieren en om de bouw van brandveilige opslagplaats voor de Compagnie in Kottiyar. Tegenover deze en andere verlangens van de Compagnie, vraagt Raja Sinha inzicht in de totale claim van de VOC op hem, nu er opnieuw troepen onderweg zijn naar Ceylon.

Nadat Coster daartoe verlof heeft gekregen, vertrekt hij. Hij is nauwelijks onderweg als hij wordt ingehaald door een Singalese edelman, genaamd Colombo Nainde, die de opdracht heeft ontvangen een slaaf te zoeken die zich bij het gezelschap van Coster zou hebben gevoegd. De eigenaar van de slaaf, een Portugese priester, heeft een aantal waardevolle spullen gemist. De slaaf wordt uitgekleed en onderzocht, maar er wordt niets op hem gevonden. Coster, die door het hele gedoe zijn geduld verliest, ontdoet zich van zijn gouden halsketting, die hij van de koning gekregen heeft, en gooit dit sieraad voor de voeten van Colombo Nainde. Deze tracht Coster tot bedaren te brengen en hangt de ketting net enige vormelijkheid weer om de Costers nek. Als het gezelschap van Coster in het dorp Nilgala aankomt, vraagt de kort aangebonden Coster om melk en als het hem te lang duurt steekt hij de mudaliyar die zijn escorte aanvoert met een stok in zijn borst. De Singalezen die getuigen zijn van deze belediging winden zich hierover zozeer op dat zij de Hollanders met hun lansen aanvallen. Coster tracht aan hen te ontsnappen door een huis in te vluchten, maar hij wordt getroffen door de speren van de Singalezen, die hem onthoofden.

De opvolger van Willem Jacobsz Coster is Jan Thyssen, die op 8 september 1640 het garnizoen in Batticaloa komt aanvoeren. Hij ontvangt een brief van Raja Sinha, waarin deze zijn spijt uitdrukt over het gebeurde en waarin hij de hoop uitspreekt dat dit de vriendschappelijke relaties tussen de Hollanders en hem niet zal verstoren. Thyssen haast zich naar Galle en hij ontdekt daar dat kapitein Walraven de St. Amant, die verliefd is geworden op een Portugese vrouw5, met enige landgenoten is gedeserteerd naar de vijand in Colombo.. Hier ontvangen de soldaten van Dom Felipe Mascarenhas, de nieuwe capitão-geral van Ceylon en de broer van capitão-geral van de Estado da India (1639-1640) António Telles de Menezes dubbele soldij, omdat de Portugezen een Hollands schip hebben genomen dat met specerijen op weg was naar Masulipatam.

Ondanks dat de Hollanders ook tegenslagen te incasseren hebben, is de situatie in Oost-Azië gezien vanaf de Portugese zijde heel erg somber. De Hollanders hebben bijna de totale controle verworven over de handel in het Verre Oosten en hun houding jegens de kusten van Voor-Indië wordt steeds agressiever. Hun vloten zijn er voortdurend en overal op uit de Portugese scheepvaart te bestrijden, zelfs in de onmiddellijke omgeving van Goa. Er zijn zeer frequent ontmoetingen van oorlogsschepen, zonder dat er beslissende resultaten worden geboekt, wegens gebrek aan fondsen. Malacca is in groot gevaar en koning Philips is er alles aan gelegen deze belangrijke haven te behouden. Maar doordat de Hollanders ook Brazilië belagen, is het niet mogelijk hulp naar Malacca te zenden. De onderkoning antwoordt dat het misschien het beste is uit Azië te vertrekken. De Portugezen wordt in 1639 een vreselijke slag toegebracht als de Hollanders naar Murmagão zeilen en daar drie grote galjoenen die daar voor anker liggen in brand steken.6 In augustus 1640 begint de belegering van Malacca, dat in januari 1641 veroverd wordt.

In september 1640 arriveert de nieuwe vice-rei in Goa; het is João da Silva Tello de Menezes, Conde de Aveiras. Hij realiseert zich dat de stand van zaken vrijwel hopeloos is en dat Ceylon voor Portugal verloren is als daar niet zeer snel hulp naartoe wordt gezonden. Voor deze moeilijke taak wordt Dom Felipe Mascarenhas, de broer van de voorganger van de graaf van Aveiras, uitgekozen. Dom Felipe is niet alleen uitgekozen wegens zijn erkende kwaliteiten, maar ook om zijn rijkdom en van hem wordt verwacht dat hij niet zal aarzelen zijn vermogen uit te geven ten behoeve van zijn koning. Met Dom Felipe komt naar Ceylon João Ribeiro, dan nog een jongen van veertien jaar, die ons zijn Fatalidade Historica heeft nagelaten, een levendig verslag van de laatste achttien jaar van de Portugezen op Ceylon.

De aankomst op Ceylon van Dom Felipe wordt spoedig gevolgd door de verovering van het fort in Negombo, dat zich 9 november 1640 overgeeft, en van de nederlaag van een Singalees leger dat zich in de omgeving bevond. Raja Sinha, die was afgedaald naar het laagland, keert terug naar Senkadalaga en de gehele kust van Colombo tot aan de omgeving van Galle, kiest de zijde van de Portugezen. De Hollanders nemen de verandering van de situatie met grote bezorgdheid waar. Zij vrezen en niet zonder reden, dat het verlies van de Matara Disawani zal resulteren in het verlies van hele kaneelhandel; Galle zelf wordt ook bedreigd en zij zijn niet zeker van de houding van de koning. Hij heeft bedenkingen tegen de betaling van verschillende posten van de hem gepresenteerde rekening. In Trincomalee en in Negombo, heeft hij laten weten, hebben de Hollanders garnizoenen gelegerd, niet alleen zonder hem dat te vragen, maar zelfs tegen zijn uitdrukkelijke wil. Onder deze omstandigheden – zegt de vorst – is hij niet verantwoordelijk voor de betaling van de kosten van de garnizoenen. Hij is echter zeer bevreesd voor het dreigement van Dom Felipe Mascarenhas zijn broer Wijaya Pala op de troon te plaatsen en hij zendt daarom een ambassadeur naar Batavia om de zaken te bespreken. De haven van Galle wordt geblokkeerd door de Portugezen en hun legers penetreren ook in de Four en Seven Korales, maar meer dan het land verwoesten kunnen zij niet.

In de tussentijd heeft Wijaya Pala in Uva de standaard van de opstand gehesen; zijn rebellie eindigt in een mislukking en hij is verplicht naar beneden te vluchten, over de Pas van Idelgashinna naar Saparagamuwa. Hier wordt hij ontvangen door de capitão-mor met overdadige betuigingen van dankbaarheid van de Portugezen voor de houding die hij tegenover hen heeft aangenomen en dit met gevaar voor eigen leven. Wijaya Pala is zeer gevleid en hij vraagt de voor zijn diensten drie Portugese compagnieën, om de Hollanders uit Ceylon te verjagen. De capitão-mor is echter niet in staat op dit verzoek in te gaan zonder dat de capito-geral van Ceylon daaraan zijn goedkeuring geeft. De prins toont duidelijk hoezeer hij is gegriefd door dit antwoord en hoezeer dat een teleurstelling voor hem is. De zaken worden nog verergerd als een edelman op leeftijd, die prins Wijaya Pala heeft opgevoed en die hem vergezeld heeft bij zijn vlucht, op ruwe manier zijn ongenoegen uit over de wijze waarop de Portugezen hun dankbaarheid tonen. De capitão-mor barst daarop in een oncontroleerbare bui van woede uit; hij geeft opdracht de man te arresteren en hem ter plekke te excecuteren.

De ongelukkige prins realiseert zich te laat dat hij een fout heeft begaan door zich in handen van de Portugezen te begeven. Hij weigert twee dagen lang met de capitão-mor te spreken , maar tenslotte is hij verplicht naar Malwana te gaan om daar de capitão-geral te ontmoeten. Hij wordt door Dom Felipe Mascarenhas ontvangen met dezelfde houding van ridderlijkheid en uitingen van dankbaarheid als de capitão-mor heeft getoond. Twee stoelen bedekt met karmozijnrood fluweel en goud worden geplaatst op een podium en daarop naast elkaar gezeten beginnen Wijaya Pala en de capitão-geral aan hun besprekingen. De prins, die nu ongeveer 34 jaar oud is, verbaast iedereen door zijn waardigheid en koninklijke houding. Hij heeft een slank voorkomen en hij gedraagt zich zeer nobel. Zijn haren vertonen aan het einde krullen en zijn baard is op Portugese wijze geknipt. Het tweetal wisselt een vol uur complimenten uit, waarbij Wijaya Pala speelt met een kattenoog, zo groot als een musketkogel, die om zijn arm is gebonden. Opeens brengt hij op gepassioneerde wijze uiting aan zijn boosheid over de wijze waarop de hem begeleidende edelman door de capitão-mor om het leven is gebracht. Dom Felipe geeft zich moeite de geagiteerde prins tot rust te brengen en uiteindelijk wordt besloten dat Wijaya Pala naar Colombo zal gaan. Als hij daar aankomt wordt hij opnieuw met militaire eer ontvangen.

Er wordt een raadsvergadering belegd die beraadslaagt over wat kan worden ondernomen om de prins zijn vorstendom terug te geven, maar na een lange discussie, waarin pedant wordt vastgehouden aan hun bestaande instructies over de bekering van heidense prinsen die in hun macht vallen. Deze instructies weerhouden de Portugezen ervan aan zijn verzoek tegemoet te komen en de teleurgestelde prins vertrekt naar Goa, waar hij vervolgens het christendom aanvaardt en waar hij in 1651 overlijdt. Zijn vertrek verlost Raja Sinha van een beschamend bloedverwant en stelt hem in staat het district Matale nu voor hemzelf in bezit te nemen.

In oktober 1641 keren de ambassadeurs van de koning terug uit Batavia. Maar desondanks is Raja Sinha niet van zin te betalen voor de legering van het Hollandse garnizoen in Trincomalee, omdat deze legering heeft plaatsgevonden tegen zijn uitdrukkelijke wensen. Als Raja Sinha ervoor gekozen zou hebben de Hollanders voor trouweloos uit te maken, dan zou hij daarvoor goede redenen hebben gehad, want zij hebben in strijd met de verdragsbepalingen gehandeld. De koning is echter bereid alle beledigingen van de Hollanders over her hoofd te zien, want, “Als Colombo is veroverd, dan zal de in de stad gevonden buit eerlijk worden verdeeld en de stad zal worden verwoest, waarbij geen steen op de ander zal worden gelaten. Ik heb al jarenlang het verlangen Colombo te verwoesten en de stad tot de grond toe af te breken, want het is de oorzaak en de moeder van alle kwaad dat over dit Eiland en zijn rechtmatige koningen is gekomen.”

De Hollanders hebben voorgesteld dat als de Portugezen eenmaal zijn verdreven, het goed is voor de veiligheid van het land als zij vier forten blijven bezetten, maar de koning repliceert dat daarover niets in het verdrag staat en dat hij mans genoeg is het land te beschermen, als de Portugezen eenmaal zijn verdwenen, zoals zijn grote naam-genoot van Sitawaka heeft gedaan. Ondanks alles heeft hij vertrouwen in zijn bondgenoten en hij zegt hen frank en vrij: “Als jullie zouden willen vertrekken, dan verheug ik mij erover dat bewerkstelligd is waarnaar ik lang hen gestreefd, namelijk de verdrijving van de Portugezen van het Eiland.” In antwoord op hun betuigingen van hun loyaliteit, antwoordt hij: “Ik zal jullie eraan herinneren dat koningen als ik niet hun koninklijke woord breken en dus beloof ik jullie, op mijn eer als koning, dat ik mijn woord dat ik gegeven heb, zal houden, dat ik het verdrag zal nakomen en geen aanleiding zal geven het te breken.”

Pogingen van de kant van de Portugezen het Hollandse garnizoen in Galle over te halen tot samenwerking, hebben heel weinig succes; maar ofschoon de blokkade een lange periode heeft geduurd, durven zij de stad nog niet te belegeren. Van een aanval kan helemaal geen sprake zijn, want ofschoon het garnizoen zwak is, zijn de muren sterk. Een belegering is ook niet goed uitvoerbaar, daar het aan schepen ontbreekt de noodzakelijke stukken geschut uit Colombo aan te voeren. Enige geven alle schuld daarvan aan Dom Felipe Mascarenhas, waarbij zij zeggen dat hij het te druk heeft met handeldrijven om aandacht te schenken aan de oorlog en de onderkoning heeft het nodig gevonden daarover enige strenge boodschappen te zenden, maar de waarheid is dat de Portugezen niet het gevaar wensen te lopen een nederlaag te leiden. Dom Felipe legt de vice-rei uit: “Alle Singalezen beschouwen zich te zijn ontslagen van het christelijke juk,”

Kan de houding van de Portugezen worden aangeduid als het ontbreken aan een zekere mate van zelfvertrouwen, dat van de Hollanders kan alleen maar worden aangeduid als laf. Gedurende januari en februari 1642 blijft hun vloot maar voor Colombo kruisen, maar na een officiële bespreking wordt Colombo een te sterk doel gevonden om een poging te wagen de stad aan te vallen en men vindt het beter te trachten Negombo te heroveren. Als zij echter naar Negombo zeilen, zinkt hun hart opnieuw in de schoenen en keren zij opnieuw terug naar Galle. In de tussentijd hebben zich grote veranderingen in Europa voorgedaan. Frankrijk heeft zich dankzij Richelieu ontwikkeld tot een machtig koninkrijk en in december 1640 heeft Portugal een einde gemaakt aan de vereniging mat Spanje en het land heeft de hertog van Bragança op de troon geplaatst als Koning Dom João IV. Deze revolutie is met vreugde begroet door de Verenigde Provinciën, die zich haasten een verdrag af te sluiten met de thans weer soevereine staat. Dit Verdrag is gedateerd 12 juni 1641; het zal eerst in Azië van kracht worden een jaar na afsluiting en het luidt een periode van vrede in tussen de twee naties van tien jaren. Bepaald is dat iedere natie in het bezit blijft van wat het werkelijk houdt op de dag van afkondiging van het Verdrag. Voor de bondgenoten van de twee Hoge Contracterende Partijen geldt hetzelfde.

De afkondiging van de vrede op Ceylon wordt echter vertraagd door onderhandelingen over de grenzen van het gebied dat valt onder het fort in Galle, die worden geclaimd door de Hollanders, en de vijandelijkheden worden voortgezet totdat deze zaak is geregeld. Op 11 mei 1643 wordt een Portugese legertje van tweehonderd man in Akuressa aangevallen door een sterke Hollandse strijdmacht, die met schepen is aangevoerd uit Galle.. De Portugezen verdedigen zich, onder bevel van capitão-mor Pedro de Souza, zo moedig dat aanvallers na een hevige strijd van vijf uren in verwarring op de vlucht slaan, waarbij zij meer dan honderd doden en vijftig gevangenen achterlaten. De Hollandse kapiteins die voor de nederlaag verantwoordelijk zijn, Jan van der Laen en Paulus Doncq, worden naar Batavia ontboden, om zich voor de krijgsraad te verantwoorden.

Het mislukken van de vredesonderhandelingen, wat door capitão-geral Dom Felipe de Mascarenhas wordt toegeschreven aan de Raad in Goa, geeft de autoriteiten in Batavia moed. Ondertussen is de in Brussel geboren Franse hugenoot is François Caron, lid van de Raad van Indië, met een strijdmacht bestaande uit 1.400 Europeanen in Galle aangekomen. Er worden tot in detail plannen uitgewerkt om 500 Portugezen aan te vallen die hun kamp in de omgeving van Galle hebben, maar na een week zwoegen wordt de poging opgegeven, omdat deze te gevaarlijk zou zijn. Caron zeilt weg naar Negombo, dat hij op 7 januari 1644 bereikt. Zodra Dom António Mascarenhas dit verneemt, haast hij zich met 550 Portugezen naar Negombo en met zijn gebruikelijke roekeloze moed valt hij de Hollanders aan, maar ondanks hun dapperheid worden de Portugezen geleidelijk aan ingekapseld door het veel grotere aantal vijanden. Dom António sneuvelt, getroffen door niet minder dan negen kogels en heel weinig van zijn mannen overleven de slag.

Het zwakke garnizoen in het fort sluit de poorten en onderneemt een laatste wanhopige poging zich te verzetten. Een regen van tonnen met brandend kruit daalt op de Hollanders neer als zij het fort binnendringen. De dienstdoende capitao wordt in stukken gehakt, terwijl de rest van zijn manschappen wordt gedood of gevangengenomen. De Hollanders, die vergezeld worden door 2.000 Singalezen van Raja Sinha, trekken vervolgens over land naar Colombo, maar als zij de zuidelijke oever van de Kelani Ganga bezet vinden door de Portugezen, zakt het hart hen in de schoenen en keren zij terug naar Negombo. Op 18 maart zeilt Caron weg, nadat hij in Negombo een garnizoen van 500 man heeft achtergelaten.

Versterkingen aangevoerd uit Portugees Indië doet het Portugese leger op Ceylon toenemen tot 1.300 Europeanen. In 1644 verschijnen zij nogmaals voor Negombo en na een belegering van een maand, trachten zij het fort weer in hun bezit te krijgen door het opnieuw aan te vallen. De aanval wordt evenwel zo slecht geleid, dat niet minder dan 600 Portugezen voor de muren de dood vinden, terwijl het overschot van 400 de strijd moede soldaten zich terugslepen naar Colombo. Gelukkig wordt op 10 januari 1645 de lang verwachte vrede afgekondigd, die ieder van beide partijen in het bezit laat van het territorium dat zij de facto in hun macht hebben, zoals ook is afgesproken, en de Portugezen krijgen een adempauze.

Deel 18 Index

Hoofdstuk 2.

Portugese pogingen Ceilão te veroveren

2.4 Dom Constantino de Sá e Meneses de Noronha

Geschreven door Arnold van Wickeren

In september 1619 arriveert Dom Constantino de Sá e Meneses de Noronha in Colombo, als opvolger van capitão-geral Dom Nuno Álvarez Pereira. Hij is fidalgo die alle deugden bezit van een militair in de zeventiende eeuw. Hij is moedig, grootmoedig, toegewijd, vroom en hij staat open voor nieuwe ideeën. Hij is bescheiden en houdt niet van dikdoenerij. Dom Constantino is geen dag te vroeg aangekomen, want het gebrek aan discipline onder de Portugese troepen is ontstellend. De vrede heeft de Portugezen bevrijd van alle vrees van de zijde van Senerat en de soldaten hebben van de gelegenheid het platteland te verlaten en naar de stad te komen, ruimschoots gebruik gemaakt en zij hebben de ongebreidelde mogelijkheden tot drinken in hun kamp meegenomen naar de stad. De eer van geen enkele vrouw is zeker en de casados zijn ter bescherming van hun gezinnen verplicht de wapens op te nemen tegen hun eigen landgenoten. Plunderende benden raken in de straten van Colombo in openlijk gevecht met elkaar, terwijl de meer schuchtere types hun zwaarden ruilen voor de meetlat en de bewoners treiteren met hun bedreigende vragen. De strenge discipline van Constantino de Sá doet snel de orde herstellen onder de 600 gewetenloze vagebonden die het leger vormen en groepen betrouwbare veteranen geven zich op om de aankomend soldaten een voorbeeld te geven dat zij op elkaar moeten vertrouwen, een les die zij vreselijk hard nodig hebben. Dom Filipe de Oliveira krijgt het oppercommando, terwijl de Disawas instructies ontvangen de inheemse troepen weer op de been te brengen.

Dom Constantino de Sá (eerste termijn: 1618-1620) marcheert op tegen Mayadunna, die zich heeft gefortificeerd in de Twee Korales. De capitão-geral verblijft enige dagen in Sitawaka om voedsel te verzamelen en hij plaatst daar dertig Portugezen in een hoge toren, dat het enige gebouw is dat er van de eens volkrijke stad is overgebleven. Na een maand lang door het land te zijn getrokken, verneemt Dom Constantino dat Mayadunna is gevlucht. Hierop trekt hij naar zijn stad, die hij verlaten vindt en die hij in brand steekt. Omdat hij niet in staat is contact te maken met de vijand, staat hij op het punt terug te keren als zich ineens 500 van Mayadunna’s mannen, die worden aangevoerd door Chacatien Zala, bij zijn achterhoede verschijnen. Dom Constantino legt een aantal van zijn mannen in hinderlaag en zij overvallen de vijand, van wie een aantal mannen wordt gedood en 35 soldaten worden gevangen-genomen, met inbegrip van Chacatien Zala zelf. Korte tijd later worden de Portugezen opnieuw door de vijand aangevallen. Deze wordt teruggeslagen, waarbij hij 30 van zijn beste mannen verliest. Onder hen bevindt zich de vorst van Uva, die zichzelf koning noemt.

De energie van de nieuwe capitão-geral steekt iedereen aan en doet de slaperige en slome atmosfeer wijken. Alle buitenposten worden om beurten geïnspecteerd en zodanig versterkt als onder de gegeven omstandigheden mogelijk is en er wordt een leger van spionnen het land ingestuurd, om te ontdekken wat de plannen van de Singalezen zijn. Een speciaal gezantschap, dat rijke geschenken voor koning Senerat bij zich heeft, verzekert zich van diens neutraliteit, terwijl een expeditie aangevoerd door de capitão-geral zelf, António Baretto, die zich tezamen met Mayadunna heeft teruggetrokken in de bergen in de omgeving van de Adamspiek, lijdt zulk een zware nederlaag dat zijn macht is gebroken en Constantino de Sá is in staat terug te keren naar Malwana, om zich met andere dringende bestuurszaken bezig te houden.

Ofschoon de toekomst van de nieuwe koning van Jaffna, Cankli II er somber uitziet – schrijft Rajasinghan – omdat de Portugezen oog krijgen voor het grote strategische belang van Jaffna, dit in verband met hun hegemonie over de Singalezen en hun onweerstaanbare belangstelling voor de verovering van het koninkrijk Kandy. De onverwachte verschijning van de Hollanders in Batticaloa draagt bij aan de verandering in de krachtsverhoudingen. Bovendien, als Cankli Kumaran hulp zoekt en verkrijgt van Ragunatha Nayakar (1604-1634) van Tanjore, om de rebellie van de Tamil-mudaliyars te onderdrukken, wordt hij ervan verdacht ook banden te hebben aangeknoopt met de Hollanders. Deze factoren verplichten Dom Constantino de Sá een troepenmacht naar Jaffna te zenden om Cankli Kumaran te straffen voor zijn verraad.

Het eerste contingent dat Colombo verlaat, vertrekt in april 1619, met een vloot van acht schepen, die zeilen onder de kapiteins João Madeira, João da Silva en Vitório de Abreu. Zij beschikken over 130 Portugese soldaten en 3.000 lascarins. Filipe de Oliveira voert het opperbevel over de strijdkrachten die over land oprukken. Nadat zij Poonagiri hebben bereikt, loopt hun opmars enige vertraging op door de moeilijke oversteek van de Jaffna-lagune, deze oversteek is onvermijdelijk om het schiereiland te bereiken. Filipe de Oliveira zendt Cankli Kumaran drie eisen:

• overgave van de Vadakar-troepen van de Tanjore Nayakar;

• ovegave van Varuna Kulattan, de aanvoerder van de Karawa;

• al het geld te betalen, dat hij de Portugese koning schuldig is.

Cankli Kumaran, vertrouwend op zijn fortificaties en 8.000 goedbe-wapende mannen daarbinnen, vermijdt het te antwoorden, waarop Filipe de Oliveira oprukt. Cankli zendt hem echter een boodschap, waarin hij hem vraagt niet verder op te rukken, omdat hij aan zijn verplichtingen zal voldoen. Dit is slechts een list om te verhinderen dat de hoofdmacht zal naderen en hij wellicht in staat is de voorhoede, onder bevel van Luíz Cabral de Faria, van de hoofdmacht af te snijden. Filipe de Oliveira, vertrouwend op boodschap van de koning, geeft Luíz Cabral de Faria opdracht terug te trekken, maar hij blijkt al met de vijand in gevecht te zijn en moet zich door een menigte van 1.000 inheemsen heenslaan. Filipe de Oliveira snelt Luíz Cabral te hulp en gezamenlijk verslaan zij een grote menigte vijanden die Luíz Cabrals achterhoede bedreigen. Als diplomatieke middelen hebben gefaald, rukken de Portugezen op om de koppige weerstand van Cankli Kumaran te overwinnen. In Wannarponnai worden zijn troepen beslissend verslagen. Cankli zeilt met zijn gezin naar Tanjore om hulp te vragen aan Ragunatha Nayakar. Tegenwind blaast zijn vaartuig naar Point Pedro, waar hij wordt opgevangen en overmeesterd. Met hem worden zijn vrouw, zijn kinderen en zijn gevolg gevangengenomen. De Portugezen die het vaartuig van Cankli Kumaran genomen hebben, hebben daar 8.000 milreais, in Portugese valuta gevonden, dat zij onder protest confisqueren. Zij maken zich ook meester van de juwelen die de koningin en haar kinderen in hun oren dragen, door deze uit hun oorlellen te trekken. Als de koning ziet met hoeveel haast de Portugese soldaten juwelen verzamelen, doet hij vrijwillig de juwelen van zijn handen en geeft deze aan de Portugese soldaten.

Het Tamil-koninkrijk valt in juni 1619 in handen van de Portugezen. Filipe de Oliveira geeft de Koning van Jaffna bevel hem een lijst te verschaffen van alle Portugezen met wie hij een correspondentie onderhoudt. De koning verschaft de lijst en te midden van alle andere namen, prijkt ook de naam van Filipe de Oliveira op de lijst, terwijl blijkt dat hij een toelage heeft ontvangen van 2.000 milreais en de afgetreden capitão-geral Dom Nuno Álvarez Perera zou zelfs een bedrag van 9.000 milreais hebben ontvangen. Cankli Kumaran en zijn gezin worden gearresteerd en gevangen gezet. Zij worden eerst naar Nallur gebracht en vandaar wordt de koning, onder begeleiding van António da Mota Galvo, de schoonzoon van Filipe de Oliveira, naar Colombo gezonden. Het veroverde Jaffna komt direct onder de vice-rei in Goa. Daarom wordt Cankli Kumaran in Goa geïnterneerd. In Goa wordt hij door de Mesa de Relação berecht en schuldig bevonden aan alle tegen hem ingebrachte beschuldigingen. De laatste Tamil-koning wordt ter dood veroordeeld en in 1621 opgehangen. Mayadunna die zijn bondgenoot heeft verloren, onderwerpt zich aan de Portugezen.

Andreu Botello da Costa, die met zes schepen in de haven van Jaffna verblijft, verneemt in 1619 dat een groot Deens schip, dat al verschillende prijzen heeft gemaakt, in de haven van Galle ligt. Andreu Botello gaat achter het schip aan en na een drie uur durend gevecht, neemt hij het.

Rajasingham besluit zijn bespreking van Jaffna met de volgende bijzonderheden: in 1620 wordt Filipe de Oliveira, de capitão-mor van het Portugese leger, geïnstalleerd als de gouverneur van Jaffna. In hetzelfde jaar valt een Karawa-chef de Portugezen in Jaffna aan, maar zijn aanval wordt afgeslagen. Een invloedrijke Karawa-chef, Sinna Meegampillai Arachie, die eerder een opponent was van Cankli Kumaran, wordt christen en wordt gedoopt onder de naam Dom Luís. Hij is zwaar teleurgesteld door de overname van het koninkrijk Jaffna door de Portugezen. Hij steekt met twee Tamil-prinsessen over naar Tanjore om militaire hulp te verkrijgen van Ragunatha Naik. In maart 1620 landt hij in Thondaminaru met een groot contingent troepen uit Tanjore en slaat het beleg voor Nallur. De Portugese capitão van Colombo zendt versterkingen, onder bevel van Teixeira de Machado om tezamen met de troepen van Filipe de Oliveira het beleg te breken en Meegampillai terug te drijven. Op een of andere wijze worden de Tamil-rebellen verslagen. In november 1620 keert Meegampillai terug met een andere Tamil-leger om met vernieuwde kracht en wraakzucht de Portugezen te verdrijven. Deze laatsten die inlichtingen hebben ontvangen van ver vooruitgeschoven verkenners over de invasie van de troepen uit Tanjore zijn voorbereid op een ontmoeting. Oliveira steekt met zijn Portugese troepen in zee en belet de troepen van Meegampillai te landen. In het zware gevecht dat volgt wordt Oliveira ernstig gewond door de speer van een Tamil-soldaat. Ofschoon de Tamils zich opnieuw moeten terugtrekken. Uiteindelijk gaan 2.000 soldaten uit Tanjore op 5 december 1620 aan land bij Thondaminaru. Hun aanvoerder is Varuna Kulatan. De ontketende vijandelijkheden worden voortgezet tot 11 februari 1621 en dan zijn de Portugezen opnieuw de baas in Jaffna. De bloedige oorlog betekent het einde van de Tamil-aristocratie en de soevereiniteit van de Tamils, die voortduurt tot in de 21ste eeuw

Rajasingham besluit zijn bespreking met een opsomming van enkele belangrijke bekeerlingen. Cankli Kumaran en zijn vrouw ontvangen bij hun doop de namen Dom Philippe en Dona Margareta, hetgeen niet belet dat de vorst in 1621 wordt opgehangen. In de tussentijd bekeert de vrouw van Edimannasingh met haar drie dochters zich tot het christendom. De oudste dochter en erfgenaam van de troon ontvangt de naam Dona Constantina; zij volgt aanvankelijk een opleiding in Goa, maar wordt voor een hogere opleiding naar Lissabon gezonden. Het lot van de Tamils wordt bezegeld als Dona Constantina en haar twee zusters, Dona Marie en Dona Isabel het recht om het Tamil-koninkrijk te regeren overdragen aan de koning van Portugal.

Danvers geeft de volgende lezing van de gebeurtenissen in Jaffna in 1620. In 1620 wordt Jaffna geregeerd door Filipe de Oliveira, maar de Arachchi Dom Luíz stookt de bevolking van de plaats op een vorst in Remencor op de troon te zetten en hijzelf trekt met een leger van 30.000 man op tegen de Portugezen, die zich hebben gefortificeerd in een pagode. De meerderheid van de soldaten die Filipe de Oliveira hebben vergezeld naar Jaffna, is al heengezonden en hij heeft thans nog geen 100 man over om de aanval af te slaan. Een deel van deze manschappen bevindt zich met hun aanvoerder in de pagode; de overige zijn in de Igreja de Nossa Senhora. Dit geringe aantal mannen weerstaat de aanvallers ongeveer een maand. Aan het einde daarvan komt André Coelho met hulp over zee aan en Luíz Teixeira brengt over land 1.600 man versterkingen. De laatste is schuldig aan duivelse wreedheden, die zijn opmars markeren. Op zijn bevel zijn mannen met bijlen in tweeën gehakt, of het bomen zijn, zijn de borsten van vrouwen afgeslagen en is de schoot van moeders geopend en de kinderen die zij in hun armen dragen er met geweld in te persen.

Met de versterkingen die Filipe de Oliveira bereiken gaat hij in het offensief en na een zware slag verslaat hij de vijand volledig, waarbij veel tegenstanders worden gedood. Onmiddellijk daarna, evenwel, arriveert de vorst van Remancor met zijn leger. Luiz Teixeira overvalt hem plotseling en boekt een klinkende zege op de vorst, die zich overgeeft. De Arachchi Dom Luíz ontsnapt en omdat hij de naik van Tanjore heeft overtuigd hemzelf Koning van Jaffna te maken, zendt deze een strijdmacht van 2.000 Badagas, onder bevel van Chem Naik, de Koning van Carcas, die niet lang daarvoor Chingali heeft geholpen tegen de Portugezen. Filipe de Oliveira heeft zich gefortificeerd in de Igreja de Nossa Senhora, maar in november doet hij een uitval om strijd te leveren met de vijand. Er ontstaat een zwaar gevecht, waarbij beide partij zware verliezen lijden en Filipe de Olieverf zelf gewond raakt. De vijand trekt zich terug in zijn loopgraven, maar Filipe de Oliveira die 1.000 man versterkingen heeft ontvangen, overvalt de vijand plotseling en verslaat hem in een grote slachtpartij. De naik van Tanjore roept, na de nederlaag van zijn eerste leger, meer Badagas onder de wapenen, waarbij hij erop hoopt zich meester te maken van Jaffna. Maar zijn nieuwe strijdkrachten hebben niet meer succes dan zijn vorige; zij ondergaan een verpletterende nederlaag tegen de troepen van Filipe de Oliveira.

De zoon van de vorige Koning van Jaffna, die uit de handen van Chingali is ontsnapt en nu in gezelschap verkeert van enige minderbroeders, omhelst het katholieke geloof en hij wordt tezamen met zijn moeder en veel van zijn volgelingen gedoopt.. Hij treedt uiteindelijk in bij de orde der franciscanen, waarbij hij zijn aanspraak op het koninkrijk Jaffna overmaakt aan de Portugezen.

Danvers vermeldt nog veel meer. Hij laat weten: in 1618 maakt een zekere Dom Pedro zich meester van vijf parãos en maakt met deze schepen verschillende Portugese schepen buit. Dom Pedro is een neef van roemruchte piratenkoopman Kunjale, die uiteindelijk in Goa is geëxecuteerd, nadat hij het katholieke geloof heeft omhelsd. Dom Pedro, die de Portugese handel serieuze schade toebrengt, neemt bezit van de eilanden ‘De las Vacas’ en ‘Tristão Golayo’ in de omgeving van Manar. Dom Constantino zendt vanuit Colombo een strijdmacht uit om de agressie van Dom Pedro te stoppen. Deze bestaat uit 40 galjoten, waarbij zich in Manar nog 18 andere kleinere vaartuigen voegen. Deze vloot zeilt, onder bevel van Vitório de Abreu, naar het eiland Golayo, waar Abreu door twee zwarten wordt ingelicht dat de vijf parãos naar elders zijn vertrokken om daar ammunitie in te nemen en dat hij, voordat zij terugkeren, zich in het bezit kan stellen van goederen ter waarde van 30.000 dukaten, die zijn achtergebleven in een huis dat toebehoort aan Dom Pedro. Vitório de Abreu twijfelt aan de betrouwbaarheid van de ontvangen inlichtingen en onderneemt niets. Hij wacht de terugkeer van de vijf parãos af en valt de schepen aan. Hij lijdt echter een zware nederlaag, waarbij hij twaalf van de achttien kleine vaartuigen verliest en 300 van zijn mannen worden gedood, naast degenen die worden gevangengenomen, van wie Vitório de Abreu er zelf een is. Dom Pedro valt korte tijd later de Portugese handelsvloot aan, die zeilt onder begeleiding van een eskader oorlogsschepen. Hij maakt, vrijwel zonder tegenstand te ondervinden, een van de koopvaarders buit. De kooplieden uit Negapattinam verlangen van de kapiteins van de escorterende oorlogsschepen dat zij de koopvaarder trachten te heroveren, maar zij weigeren zelfs maar een poging te wagen. Op dat moment verschijnt er een Spaanse vliegboot, aan de kapitein waarvan de kooplieden hetzelfde verzoek richten. Hij komt aan het verzoek tegemoet en herovert de koopvaarder zonder problemen.

Terwijl Filipe de Oliveira en Luíz Teixeira Mayadunna verslaan en dwingen zich naar het oosten terug te trekken is de missie van de onstuimige Marcellus Boschouwer naar Holland in een mislukking geëindigd. Deze presenteert zich in het gesprek dat de Heren Zeventien hem toestaan, niet als een dienaar van de VOC, maar als de gezant van een buitenlands vorst en dat valt verkeerd. De bewindhebbers van de VOC weigeren de gezant van koning Senerat van Kandy hem de gevraagde schepen ter beschikking te stellen, om de Portugezen op Ceylon te bestrijden. Boschouwer is, vergezeld van zijn adellijke gade, die zich de prinses van Mingonne laat noemen, naar Denemarken getogen, om aan koning Christiaan van dat land hulp voor koning Senerat te vragen. Marcellus Boschouwer en de prinses van Mingonne worden op 26 juni 1617 door koning Cristiaan ontvangen. Het verzoek om Deense steun voor Senerat valt goed. Als gevolg daarvan verschijnen in mei 1620 vijf Deense schepen aan de oostkust van Ceylon. Zij staan onder bevel van Ove Giedde. Marcellus Boschouwer is op weg naar Ceylon gestorven en heeft zijn jonge weduwe, de prinses van Mingonne, achtergelaten. Zij wordt met haar drie dochtertjes en een oude dienstmaagd naar Kandy gebracht, waar zij zeven jaren woont, maar naderhand vertrekt zij, met toestemming van de keizer, op verzoek van de Deense zeevoogd Roeland Carpe naar Tranquebar. Mayadunna’s agenten benaderen onverwachts Ove Giedde met het aanbod zijn assistentie te kopen, en na enige aarzeling geeft ook Senerat zijn instemming met het voorstel. Het is echter te laat; de Portugezen zijn zo vlakbij dat Mayadunna op 2 juli gedwongen is uit te wijken naar de Deense vloot, terwijl António Baretto wordt overwonnen en gedood na een dappere strijd. De Denen zeilen daarop onder Portugese druk weg, terwijl zij de berooide weduwe van Marcellus Boschouwer aan haar lot overlaten. Mayadunna ziet kans naar India te ontkomen.

Het succes van capitão-geral Constantino de Sá beweegt de Câmara van Colombo tot zulk een enthousiasme dat bevel wordt gegeven de figuur van een engel die de vergaderzaal versiert, te vervangen door een voorstelling van capitão-geral. Als Koning Philips hiervan hoort, uit hij zijn misnoegen over dit voornemen en op zijn bevel wordt de geëcarteerde engel opnieuw gerestaureerd en in zijn nis teruggeplaatst.

In 1620 ontheft de capitão-geral van de Estado da India Fernão de Albuquerque (1619-1622) Dom Constantino de Sá van zijn functie om plaats te maken voor zijn zoon Jorge de Albuquerque (1620-1623). Dom Constantino krijgt andere taken opgedragen, onder andere de ontzetting van het door de Perzen belegerde Ormoez. Het bestuur van de nieuwe capitão-geral op Ceylon is in hoofdzaak verantwoordelijk voor de muiterij in het leger, de soldaten zetten hun officieren af en stellen een Raad van Twaalf in die hun zaken regelt totdat de capitão-geral een nieuwe capitáo-mor benoemt. Jorge de Albuquerqe, evenwel, is zo onpopulair dat er een samenzwering wordt beraamd om hem te vermoorden, maar dankzij de interventie van de jezuïeten komt het niet zover. Ongeveer tezelfdertijd wordt er een samenzwering ontdekt onder de aanhangers van Mayadunna die in India verblijft en voor hun medeplichtigheid daarin moeten enige van de meest prominente Singalezen daarvoor de prijs betalen met hun leven. Iedereen is er daarom gelukkig mee als in 1623 Dom Constantino de Sá opnieuw het ambt van capitão-geral (1623-1630) aanvaardt. Hij brengt van de nieuwe vice-rei, Dom Francisco da Gama, conde de Vidigueira (1622-1627) instructies mee het Singalese koninkrijk nu voor eens en altijd te veroveren en in Trincomalee een fort te bouwen, om te voorkomen dat daar Hollandse schepen ankeren om Senerat te ondersteunen. De bronnen die hij tot zijn beschikking heeft, zijn inderdaad erg schamel, maar ondanks dat zijn raadgevers hem dit ontraden vertrekt hij het volgende jaar naar Trincomalee om daar zijn tweede project uit te voeren.

De uitgekozen plek is die waar Dom Jerónimo de Azevedo, tijdens zijn laatste expeditie in 1612, een niet geslaagde poging heeft ondernomen, om er een fort te bouwen. Dit was op de torenhoge landtong van Konesar Malai, die met zijn drie grote stenen tempels tot een hoogte van 400 voet boven zee uitrijst. Het is een van de heiligste plaatsen van de Hindoe-verering. De tempels worden zonder erbarmen verwoest om plaats te maken voor een driehoekig fort van steen en metselwerk, dat wordt uitgerust met kanonnen verkregen van een Deens schip, dat daar in de buurt is gestrand. Nadat het fort af is, wordt daarin een klein garnizoen achtergelaten en keert Dom Constantino terug naar Colombo.

Het bouwen van het fort in een vrijmoedige schending van de met Senerat gesloten vrede, die hij al zo lang en eervol heeft gehandhaafd en hij bereid zich voor tegenstand te bieden, maar hij wordt gekalmeerd door de misleidende uitleg dat het fort enkel en alleen bedoeld is tegen de Europese vijanden, die begonnen zijn in de Indische wateren te verschijnen. Dom Constantino begint nu met de voorbereidingen van zijn verdere taak. Alle manieren van vleierij worden aangewend om de inheemsen over te halen zijn kant te kiezen en zij worden gepromoveerd tot verantwoordelijke en vertrouwelijke posities. Tezelfdertijd worden de financiën op een vastere grondslag georganiseerd, de fortificaties van Colombo en Galle worden versterkt en in de eerstgenoemde plaats wordt een kruitmolen opgericht om aan de lokale vraag te voldoen. De capitão-geral ziet erop toe dat de soldaten geregeld hun soldij ontvangen, de illegale handel bedreven door officieren wordt krachtig bestreden en, ondanks de oppositie van de vedor, Ambrosio de Freitas, slaagt hij erin een klein lokaal munthuis op te zetten. Hij is ook een warm voorstander van gemengde huwelijken tussen Portugezen en Singalezen, maar het systeem is al een mislukking gebleken, want het Christendom duldt geen andere religie aan zijn zijde en de Singalezen die een Portugese vrouw trouwen ervaren dat zij door hun eigen volk worden verstoten, terwijl de positie van de vrouw verre van gelukkig is.

Te midden van al deze bezigheden vindt Dom Constantino nog tijd om zijn aandacht te besteden aan de kwestie van de Moren, die ondanks de orders van de Koning Philips die dit verbiedt, zich nog steeds op Ceylon vestigen en zelfs in stijgende aantallen. Zij worden niet alleen langs de kust gevonden, maar zij vestigen zich ook in dorpen in het binnenland, waar zij als de enigen die handel drijven een zeer belangrijke functie vervullen. “Het Semitische bloed dat door hun aderen stroomt is zonder twijfel maar een zeer beperkte hoeveelheid, maar het heeft in hoge mate zijn karakteristieke kenmerken bewaard”, schrijft Pieris en hij vervolgt: Het instinct voor de handel die van de Arabier een groot zeeman heeft gemaakt is ook de overheersende passie van de moor van Ceylon. Vasthoudendheid aan het doel kenmerkt al zijn handelen in zijn leven en ofschoon de Singalezen blij zijn de kruiperige marskramer, met een pak op zijn rug in hun afgelegen dorpen te zien verschijnen, leren zij spoedig zich te verzetten tegen zijn pogingen zich in hun midden te vestigen. Maar heeft de moor eenmaal in een Singalees dorp een woonplaats gevonden dan groeit de marskramer al spoedig uit tot een uitlener van geld en in de loop der tijd wordt hij landeigenaar, die grondstuk na grondstuk aan zijn bezit toevoegt en geleidelijk aan slokt hij de bezittingen van de dorpelingen op. De zucht naar goud die de Portugese officieren beheerst biedt de moren een grote kans, want zij vinden in hem juist het instrument dat zij nodig hebben. De moor is een excellent zakenman, die nimmer vergeet wat zijn belang is. Als een moor in een seizoen zeshonderd amunam arekanoten verzamelt ten bate van de capitão-geral, hoe kan men dan verwachten dat de laatste zichzelf ertoe zou kunnen brengen de orders voor de verdrijving van zulk een nuttige klasse op te volgen? Zonder twijfel wordt het Heilig Officie in Goa door hun door de staat ondersteunde activiteiten gebruuskeerd, maar zelfs dit machtige Tribunaal is niet in staat de passieve weerstand van de regering van Ceylon te overwinnen.

De eerlijkheid van Dom Constantino de Sá wordt bitter aangevallen door de vedor, met wie nimmer een harmonieuze werkrelatie mogelijk is. Zijn relatie met een zoutmonopolie vraagt om uitleg en het is buiten kijf dat Dom Constantino een ivoren bed ter waarde van 4.000 pardãos naar zijn huis in Lissabon heeft gezonden. De documenten over deze periode van zijn regering waren nog niet voor studenten beschikbaar toen Pieris zijn boek schreef en daarom schort hij zijn definitieve oordeel op. Ondertussen spreekt in het voordeel van de capitão-geral dat hij zich nimmer heeft ingelaten met de aantrekkelijke zaakjes van de moren. Op zijn bevel zijn n 1625 grote aantallen moren uit Portugees gebied op Ceylon verdreven. Het merendeel van hen vindt asiel in Singalees gebied en een grote kolonie vestigt zich in het district Batticaloa.

Dom Constantino besluit Menikkadawara te versterken, want het is zijn bedoeling die plaats tot uitvalsbasis voor de operaties tegen de Singalezen die hij in gedachten heeft, te maken, namelijk het doorbreken naar de Oostkust, waar hij een klein fort opricht op het eiland van Puliyan Tivu, niet ver van Batticaloa. Terwijl hij zich naar de omgeving van Batticaloa begeeft, ontmoet hij koning Senerat. Deze biedt de bevelhebber een fortuin aan juwelen aan als hij ervan afziet een tweede fort aan Ceylons oostkust te bouwen. Maar Dom Constantino gaat daarop niet in. De plek die hij voor het fort uitkiest, is werkelijk slecht gekozen en de Portugezen hebben nooit in welke vorm dan ook een voordeel ontvangen als adequate compensatie voor de uitgaven om het fort te bouwen en de angsten het te behouden. Zij zijn zeer bezorgd over het fort, want de Singalezen fluisteren elkaar toe en zeggen in hun oude geschriften dat een natie met kattenogen spoedig naar het eiland zal komen. Senerat is natuurlijk verontwaardigd over deze nieuwe schending van het vredesverdrag door de Portugezen, maar hij aarzelt het zwaard op te pakken en tracht hen eerder af te kopen. Zijn pogingen zijn echter ijdel. In 1627 wordt de oorlog verklaard en een klein Portugees leger dringt Uva binnen en steekt de stad Badulla in brand en hoewel de koning en zijn drie zoons hiervan getuige zijn, weigeren zij zich in de strijd te laten meeslepen. Zoals Frei Fernão de Queiroz laat weten – schrijft Winius –is Sá zich er volledig van bewust dat “ervaringen duidelijk hebben geleerd dat de verovering van Kandy niet slechts bestaat uit het in brand steken van de stad, maar door het bezet houden van de hooglanden en de laaglanden, waarvoor twee arrayals nodig zijn.”

Het is duidelijk dat het lot van de grote Commandant daaruit bestaat dat hij voor de laatste maal de smeulende vechtlust van de Singalezen dient aan te wakkeren. Het hof van Senerat leidt een verborgen bestaan in Mahiyangana, waar de Maha Biso Bandara, zoals de koningin wordt genoemd, het leven schenkt aan Maha Asthana, de toekomstige Raja Sinha; maar gunstige voortekenen hebben zijn geboorte begeleid. En inderdaad, in de ogen van de Singalezen zou er geen betere plaats kunnen zijn uitgekozen voor deze belangrijke gebeurtenis dan de historische plek die zo nauw verweven is met de meest geheimzinnige legenden van hun religie en ras, een plek die geheiligd is door het bezoek van de Boeddha zelf en die getuige is geweest van de verzameling van de wrekende legers van Wijaya Bahu In diezelfde nacht – zo wordt gezegd – zou de Portugese Commandant hebben gedroomd dat hij een nietig vonkje, niet groter dan een vlieg, door de lucht zag vliegen van het westen naar het oosten en daarbij in omvang groeiend totdat het boven de haven van Colombo enorm was aangegroeid en daar alles in brand stak. En de verschijning van de jonge troonopvolger heeft geleid tot de successen van ‘s koning wapenen in Balane. Het is gebruikelijk bij de horoscope van ieder Singalees kind een oordeel uit te spreken. Diyakelinawala, de grote astroloog, is de voorbereiding van de prins toevertrouwd en er wordt nauwgezet aandacht besteed aan zijn opvoeding om hem uit te rusten voor zijn hoge taak, die hem – volgens profetieën – in zijn leven zullen wachten.

In 1628 is prins Maha Asthana zestien jaar oud. Senerat roept zijn drie zonen bij zich en verdeelt zijn koninkrijk onder hen door middel van het lot. Hij heeft goed gezien dat van het drietal de jongste de krachtigste is en tot zijn grote vreugde wijst het lot hem aan als Uda Rata. Maha Asthana wordt dus Aga Raja of Chef Koning, met de titel Raja Sinha. Zijn broeders Kumara Sinha en Wijaya Pala ontvangen respectievelijk de districten Uva en Matale.

In maart 1629 trekt Dom Constantino opnieuw ten strijde. De resultaten zijn onbevredigend, want hevige regens hebben het land doordrenkt en de kou in-de berggebieden wordt zwaar gevoeld door de slecht geklede Portugezen, van wie verscheidene daardoor overlijden. De bloedzuigers zijn ook een vreselijke plaag voor mannen die door doorweekte bossen trekken en die gezwollen beken moeten oversteken. Er zijn op de meest onverwachte plaatsen hinderlagen gelegd voor het Portugese leger en dat kan slechts op de meest omzichtige manier vooruitkomen. Ieder dorp dat zij passeren is verwoest en ieder eetbaar dier is geslacht, maar het Singalese leger vertoont zich nog alsmaar niet. Senkadagala blijkt verlaten te zijn en wordt in brand gezet en daarna slaan de vermoeide Portugezen de weg naar huis in. Maar de Singalezen beginnen hen nu onder druk te zetten en zij blijven hen de ganse terugweg naar huis bestoken. Bij Ambatenna vindt een zware slag plaats, die de Singalezen winnen en waarin de Portugezen zware verliezen lijden en blij zijn zich op onbezonnen wijze te kunnen terugtrekken.

De blootstelling van de mannen aan het de guurheid van het weer leidt tot de te verwachten resultaten. De capitão-geral zelf wordt al spoedig geveld met koorts en zijn toestand wordt voor zo kritiek gehouden dat hem het viaticum wordt gegeven. Tot grote opluchting, evenwel, van de Portugezen neemt zijn ziekte een draai ten goede en langzamerhand herwint hij zijn gezondheid.

In de tussentijd zijn vier van de hoogstgeplaatste mudaliyars in Colombo, mensen die met de grootste genegenheid zijn behandeld door Dom Constantino, die hen bevorderd heeft tot hoge ambten en tot posities waarin zij een overeenkomstig salaris en vertrouwen genieten, een samenzwering begonnen met Senerat. Al een tijd geleden heeft een expeditie onder bevel van Kumara Sinha de grenzen van Uva overschreden en een inval gedaan in Portugees gebied dat zij nu al een maand teisteren, terwijl de Portugezen daartegen niets ondernemen, omdat hun beperkte hulpbronnen niet toelaten dat zij de strijd aanbinden. Dom Constantino heeft vurig gewacht op de aankomst in Goa van zijn familielid Dom Miguel de Noronha, de derde graaf van Linhares, als nieuwe vice-rei van Portugees India (1629-1635), omdat hij verwacht dat de graaf-onderkoning hem een belangrijk deel van de soldaten die met zijn vloot naar Indië komen, zal toebedelen. Maar als de nieuwe vice-rei in oktober 1629 in Goa aankomt, blijkt dat een van zijn naus met 400 opvarenden aan boord bij Cabo da Boa Esperança met man en muis is vergaan, waardoor van de aanvoer van versterkingen dat jaar geen sprake is. De situatie is ontmoedigend en beschamend en om de zaak nog erger te maken worden twee boodschappen van de nieuwe vice-rei ontvangen. Deze heeft van de vedor da fazenda, Ambrósio de Freitas, die een grote afkeer van de capitão-geral heeft, vernomen dat Dom Constantino de Sá over voldoende troepen beschikt om Kandy aan te vallen. De graaf van Linhares – volgens Winius – een van de beste vice-reis van de Estado da India, heeft een grote hekel aan treuzelaars en hij moet uit andere bronnen vernomen hebben dat er op Ceylon sprake is van een bloeiende illegale handel in kaneel, waarbij de Portugese militairen rechtstreeks kaneel aan de Hollandse vijanden verkopen. De onderkoning wijst de capitão-geral ernstig terecht voor zijn veronderstelde inactiviteit. Hij brengt zijn sterke afkeuring tot uitdrukking voor de politiek van temporisering en de tweede Portugese officier in de Oost, wordt op scherpe wijze eraan herinnerd dat hij naar Ceylon is gestuurd om de oorlog te leiden en niet om toezicht te houden op de handel, waar de capitão-geral zelf overigens part noch deel aan heeft. De bekritiseerde trekt zich de zaak erg aan, maar hij tracht de onderkoning niet te overtuigen van zijn integriteit. En ondanks tegenwerpingen van zijn meest ervaren officieren, besluit hij het Singalese Koninkrijk onmiddellijk binnen te vallen. “Of hier sprake is van buitensporige moed of buitensporige wanhoop, moeten anderen beoordelen, schrijft Frei Fernão de Queiroz.

Ofschoon Ambrósio de Freitas in juni vervangen is door een vriend van de capitão-geral, Lançarote de Seixas Cabreira, kan Dom Constantino niet meer manschappen inzetten dan de vier tot vijfhonderd soldaten die al in Ceylon dienen en wellicht tweehonderd casados, gehuwde veteranen die vrijwillig dienstnemen. Lançarote de Seixas vindt het geld om deze vrijwilligers te betalen, zij het opkosten van de Sá, maar het is niet mogelijk vrijwilligers te recruteren in Cochin of Negapatnam, omdat Ambrósio de Freitas dit heeft geblokkeerd. Wat de capitão-geral werkelijk nodig heeft zijn verse uit Portugal in Goa aangevoerde troepen. Hij beschikt echter over ten hoogste 700 Portugese soldaten, van wie de meesten zijn gelegerd in het kamp dat het hoofdkwartier vormt in Menikkadawara, gelegen dertig mijl van Colombo, aan de rivier Kelanie. Deze troepen staan onder bevel van de capitão-mor, die op zijn beurt direct verantwoording schuldig is aan de capitão-general. Zij zijn verdeeld in estâncias van 36 tot 38 man, die geleid worden door een capitão, wiens taak het is voor zijn soldaten drie maaltijden per dag te doen bereidenvan hetgeen hij aan levensmiddelen ontvangt uit de inheemse dorpen die daartoe verplicht zijn. Zij leveren ook een kok om de maaltijden te bereiden. Soldaten worden tweemaal per jaar betaald, midden in de zomer en met Kerstmis. Zij kunnen dan kiezen voor een andere estância, waarvan de capitão populair is, bijvoorbeeld omdat hij voor goede maaltijden zorgdraagt. Verreweg de meeste soldaten van de capitão-general zijn inheemse huurlingen. Deze lascarins worden geworven in districten die onder Portugese controle staan. Frei Manuel de Assunção, de prior van het Convento van de Augustijnen in Colombo laat weten dat de vier Portugese dissawes tezamen 4.400 lascarins leveren, tezamen met hun mudaliyars en arachchis. Zij voegen zich bij hoogstens 550 Europese soldaten in het basiskamp van Menikkadawara. Bij zijn vertrek uit Colombo heeft Dom Constantino niet gesproken over zijn terugkeer, mogelijk omdat hij pas een paar dagen geleden gewaarschuwd is door een Singalese arachchi dat vier van de mudaliyars die aan de expeditie deelnemen met de koning van Kandy hebben afgesproken dat zij tijdens de campagne van banier zullen verwisselen. De capitão-general laat de laatste dag van juli 1630 zijn capitães en soldaten weten dat zij moeten biechten en ter communie gaan, want dat het leger over twee dagen vertrekt. Men gaat op mars. De mannen zwoegen de steile hellingen van de ruwe heuvels rond Sitawaka op naar Sabaragama, aan de rivier Kalu bij het moderne Ratnapura. Sabaragama is de laatste Portugese buitenpost voordat de aanval op Senerats hoofdstad Badulla begint. Dom Constantino gunt zijn manschappen twee dagen rust en voorziet hen van verse levensmiddelen. Ook wordt gewacht op de komst van twee van zijn trouwe vrienden, Luís Gomes Pinto en Luís Cabral de Faria. Tussen de 50 en 100 oudere vrijwilligers worden achtergelaten, waardoor het aantal Portugese soldaten slinkt tot ongeveer 450 man. Dan, op 9 augustus, trekt het leger de wildernis in. De mannen zwoegen in ganzenpas door het dichte tropische oerwoud. Voorop lopen zij die tot taak hebben de dichte begroeiing neer te slaan. Op 17 augustus, komt de expeditie, na een moeilijke klim over de Halmadullapas, aan in Idalgashinna, de toegang tot het hart van Kandy, drie dagen marcheren van Badulla en hoog boven het punt waar de uitlopers raken aan de steile berghellingen. De dichte jungle ligt achter en bijna duizend meter beneden hen als zij verder gaan, worden bomen en lage begroeiing afgewisseld door kale rotsen. Zij trekken de hooggelegen graslanden van Uva in, die worden afgewisseld door bosjes jungle. Na nog eens drie dagen marcheren, ziet het leger zijn eindbestemming, gelegen diep in een met gras bedekte en vreedzame vallei aan de voet van de ruim 2.000 meter hoge berg, Monte Namunakuli. Als het leger afdaalt naar de bodem van het dal verschijnt het leger van Senerat, wellicht 12.000 man sterk, als een menselijke lawine, boven het Portugese leger. Als verwacht wordt dat de Singalezen tot de aanval overgaan, keren zij zich om en verdwijnen, daarmee Badulla aan de invallers overlatend. Dom Constantino trekt de stad binnen en kiest als kamp de grote boeddhistische tempel, vanwaaruit men gemakkelijk de troepen van Senerat kan zien verschijnen. Gedurende de twee volgende dagen blijft rook opstijgen vanuit de bergen. De Portugezen verwoesten de stad systematisch, plunderen het paleis en steken het in brand. Vervolgens zetten zij ook de tempels en huizen in lichterlaaie, verbranden een grote hoeveelheid rijst en drijven het vee voor zich uit. Als Badulla in as ligt, breekt Dom Constantino zijn kamp op om op 20 augustus aan de terugtocht te beginnen.

Wat vervolgens gebeurt is in hoofdlijnen bekend, maar de vier bekende verslagen zijn in detail hopeloos tegenstrijdig. Winius kiest voor het rapport van Assunção, omdat zijn relaas drie maanden na de expeditie is geschreven. Daags voordat het Portugese leger aan de terugtocht zal beginnen, wordt Luís Gomes Pinto benaderd door een loyale Singalese arachchi, Jerónimo Idrumaraturi, die hem enige olas geeft, afkomstig uit een verbrand huis. Pinto die Singalees kan lezen, bemerkt dat het om een boodschap van de koning gaat gericht aan Singalezen rond de capitão-general. Hij haast zich naar zijn commandant en schreeuwt “we zijn er geweest en we kunnen niet ontsnappen, omdat Dom Teodósio, Dom Cosmo, Dom Baltasar en Dom Aleixo uwe Genade en ons allen hebben verkocht.” Sá verliest geen tijd met het zoeken naar verdere bewijzen, want Assunção schrijft: “De generaal accepteert dit als een vaststaan feit, na wat zijn informant en andere betrouwbare personen hem in Colombo hebben verteld. Hij wenst snel maatregelen in de zaak te nemen en hij geeft bevel de vier verraders dood te schieten. Het hele leger dient naar een nabijgelegen bergtop te marcheren, waar Dom Constantino zich temidden van zijn beste mensen zal plaatsen, om zich met hen te verdedigen tegen iedereen die op hen afkomt. En terwijl iedereen zich voor vertrek klaarmaakt, geeft hij bevel de vier verraders te plaatsen temidden van trouwe troepen, zodat zij als de nacht valt kunnen worden gedood. Dit is kennelijk de beslissing van de Hemel, denkt Assunção, tenzij de zonden van de Portugezen de toekomst een andere draai hebben gegeven. Pinto, een man die in alles te zelfverzekerd is, maakt de fout door voor uitstel te pleiten. “Heer, dit is niet het moment om deze mannen te doden, want dit zal zo vlak bij Uva, waar de Singalese vijand zich elk moment op ons kan storten, te veel commotie geven. We kunnen uw bevel beter morgenochtend uitvoeren, als wij een eind op weg zijn. Dit voorstel wordt aanvaard en deze laatste nacht in Badulla worden de verraders, gespaard. Dom Constantino heeft hen laten weten dat hun tijdens de terugmars een andere plaats is toebedeeld en het ontmaskerde viertal begrijpt dat zij direct wat moeten ondernemen om het er levend vanaf te brengen. Zij nemen contact op met een vijfde verrader, die nog niet is ontmaskerd. Hij voert, onder bevel van Luís Teixeira de Macedo, capitão van de achterhoede, de lascarins aan.

Pinto en Sá verwachten dat er van buitenaf problemen op hen af zullen komen, maar de moeilijkheden ontstaan in de eigen gelederen. Vroeg op de morgen van 21 augustus, kort na het vertrek uit Badulla, overvalt de verrader in de achterhoede, Dom Jerónimo, alias Raja Pasha, Teixeira de Machado en bindt hem vast. Minuten later verschijnen zes- of zevenduizend Singalezen, gekleed in gevechtsuniform, op een heuvelrug beneden Sá. Zij zwaaien met banieren en schreeuwen: ”Dit is het laatste uur van je leven.” Na dit signaal beginnen de vier bekende verraders leiding te geven aan de lascarins, die tot dat moment trouw zijn gebleven. Zelfs Sá is op dat moment misleid, omdat hij hen ziet als de volgelingen van het viertal. Desalniettemin schreeuwt Pinto dat alle lascarins muiters zijn. Het betrekkelijk geringe aantal Portugezen temidden van duizenden gewantrouwde lascarins en toegesnelde strijders van Kandy voelt zich steeds meer bedreigt. In de verwarring slaat Dom Cosmo het hoofd af van João Bernardes en steekt dat op een lans. Sá trekt zijn dolk en roept uit dat degenen die hij zo vaak zijn zonen heeft genoemd, thans leeuwen die op het punt staan hem te verscheuren, blijken te zijn. Sá geeft opdracht te zoeken naar Teixeira de Machado, waardoor de vijanden de gelegenheid hebben de Portugezen te omsingelen. Zijn officieren pleiten ervoor Machado aan zijn lot over te laten en zo snel mogelijk aan de terugtocht te beginnen, maar het blijkt hiervoor al te laat te zijn; de scherrmutselingen beginnen vrijwel onmiddellijk. Er wordt gevochten tot het donker is. ‘s Nacht steekt Sá zich in het uniform van een gewoon soldaat. De volgende dag valt de vijand de resterende 380 Portugezen van vier kanten aan en is ontsnappen aan de tot 12.000 man aangezwollen vijand onmogelijk.

Het eindgevecht begint met een salvo van Portugese vuurwapenen en een wolk van pijlen van hun tegenstanders. Sá’s dienaren laden zijn drie espingardas de pedernèira, die hij afwisselend gebruikt om zijn vijand neer te schieten. Winius schrijft dat Assunção wellicht gelijk heeft met zijn opmerking dat hij meer dan dertig man neerschiet, zonder van plaats te veranderen. Rond de capitão-general strijden zijn beste vrienden met hun kameraden, Luís Gomes Pinto, Simão de Pina en Calisto Machado, “zij verdedigen hem en zij vervullen de zwarte tegenstanders met ontzag.” Maar spoedig komt de natuur tussenbeide:”Het lijkt erop de Heer. Onze God, deze plaats heeft uitgekozen om als grafkelder te dienen voor de lichamen van zovelen christenen die hun leven geven in Zijn naam, want hij staat toe dat het van acht uur in de morgen tot drie uur in de middag onafgebroken regent, wat de Portugese vuurwapens onbruikbaar maakt, waardoor de vijandelijke pijlen onbelemmerd op de Portugezen neerdalen en hun rangen in korte tijd volledig ruïneren.” Dom Constantino, ridder van de in 1317 door koning Dinis gestichte Orde van Christus, en zijn vrienden blijven weerstand bieden tegenover een opdringende vijand. Op een bepaald moment wordt de capitão-general door een pijl in zijn borst getroffen en als hij desondanks zijn zwaard grijpt, wordt hij door nog meer pijlen en een lans getroffen. Hij valt zwaar gewond op de grond. De Singalezen slaan hem zijn hoofd af en dat gaat van hand tot hand. Pinto neemt het commando over, maar hij is twee uur later ook dood. De 130 nog in leven zijnde Portugezen begrijpen dat verder strijden zelfmoord betekent. Een uur later geven ook de overlevenden uit de achterhoede, die afgesneden is van de hoofdmacht en het zeer zwaar te verduren heeft, zich over. Een piramide van Portugese hoofden wordt op het slagveld verzameld. Dat van de capitão-general wordt aan Senerat aangeboden in een trom. Het ligt aan de voeten van de bejaarde en triomferende, maar zeer aangedane koning, die nadrukkelijk de volgende bittere woorden uitspreekt: “Hoe vaak heb ik gebeden dat je geen oorlog tegen mij zou beginnen en mij en mijn rijk zou vernietigen, maar mij in vrede zou laten leven, terwijl jij het beste deel van Lanka in handen had; maar als jouw opvolgers in jouw voetstappen zullen treden, zal jij niet de laaste zijn.” In de zakken van Sá’s uniform worden de brieven van de vice-rei gevonden, die hem de expeditie hebben doen ondernemen. “Deze brieven hebben Constantino de Sá gedood en Ceylon op de rand van ineenstorting gebracht,” schrijft padre Queiroz.

Bijna onmiddellijk na het sneuvelen van de grote capitáo-general wordt zijn nagedachtenis vereerd door zowel Portugezen als Singalezen in Kandy. De christenen prijzen in hoge mate zijn trouw, zijn rechtvaardigheid, zijn eerbied voor God en de koning, zijn armoede (hij laat maar een paar honderd xerafins na), zijn militaire successen en zijn eer. De inwoners van Kandy, die acht jaren onder zijn zwaard geleden hebben, gaan verder: zij zouden een schrijn gebouwd hebben, waarin zij hem vereren als Kusal Neti Deiyo (de ongelukkige God), zodat hij hun na zijn dood geen kwaad meer kan doen.

Danvers vermeldt de volgende bijzonderheden over Sá’s einde. De bouw van de Portugese forten in Trincomalee (1623) en later in Batticaloa betekent voor Senerat een geweldige confrontatie en hij verklaart de Portugezen de oorlog. Hierop laat Frei Francisco Negram aan Dom Constantino weten dat, als hij Kandy plotseling zou aanvallen, hij gemakkelijk de koning zou kunnen arresteren, omdat Senerat totaal onvoorbereid is op de verdediging. Dom Constantino gaat niet op dit advies in en hij vertraagt het aangaan van vijandelijke operaties enige tijd, waardoor hij een goede kans verzuimt. Als hij later wel in gevecht raakt met het leger van Kandy, brengt hij dat een grote nederlaag toe, waarop Senerat uitwijkt naar Uva en Sá de hoofdstad van Kandy binnentrekt, verwoest en in brand steekt.

Na de verwoesting van de hoofdstad voelt Sá zich – volgens Danvers – onoverwinnelijk en de vice-rei Dom Miguel de Noronha, graaf van Linhares (1629-1635) zou zich zelfs schamper hebben uitgelaten over Sá wegens zijn inactiviteit, wat niet in het belang van Portugal zou zijn. Sá wordt er door de bedrieglijke voorstellingen van bepaalde chefs van Kandy toe bewogen al zijn krachten te concentreren tegen Uva. Men heeft hem valselijk doen geloven dat de bevolking bereid is zijn standaard te volgen tegen haar inheemse dynastie. Dientengevolge trekt hij in augustus 1630 met 1.500 Europeanen, ongeveer hetzelfde aantal halfbloeden en 8.000 à 10.000 uit het laagland afkomstige Singalezen op, waarbij hij Colombo bijna zonder garnizoen achterlaat. Het wordt hem toegestaan de bergpassen over te trekken, zonder tegenstand te ondervinden. Het leger bereikt de stad Badulla, die geplunderd en in brand gestoken wordt. Maar op de terugweg deserteren zijn Singalese troepen plotseling en bloc, op een punt dat kennelijk van tevoren met lieden uit Kandy is afgesproken. De Singalezen verlaten niet alleen de Portugese gelederen, maar zij keren zich ook tegen hun voormalige wapenbroeders. Deze worden zonder erbarmen gedood. Sá behoort tot de gesneuvelden en zijn hoofd wordt, vervoerd in een trom, naar Raja Sinha, de zoon van Senerat, gebracht.

2.5 De komst van de Hollanders naar Ceylon

Deel 18 Index

Hoofdstuk 2.

Portugese pogingen Ceilão te veroveren

2.1. De pogingen van Dom Jerónimo de Azevedo (1594-1611) het Ilha de Ceilão te veroveren

Geschreven door Arnold van Wickeren

Op kerstavond van het jaar 1594 arriveert Dom Jerónimo de Azevedo of Dom Jerónimo de Oviedo (1594-1611) in Colombo als opvolger van Pero Lopes de Sousa en acht dagen later trekt het leger, vergezeld door Dharmapala zelf, naar Sitawaka. De wreedheid van de vergeldingen waarmee de nieuwe conquistador-geral terreur in het land zaait en de voorzichtigheid waarmee hij nadert, zijn veelbetekenend voor de uitgangspunten waardoor hij zich laat leiden gedurende de achttien jaren die hij op Ceylon is. Als het leger de desolate hoofdstad van Raja Sinha bereikt, blijkt het verwoeste paleis haastig te zijn gerepareerd voor de ontvangst van de koning en Samarakon wordt teruggeroepen van Galle, waar hij doende is geweest met de bouw van een fort. Hij wordt uitverkoren de operaties te leiden tegen Wimala Dharma, maar zijn vorderingen zijn traag en hij lijdt meer dan eens een terugslag bij de uitoefening van zijn moeilijke taak.

In die tijd is het de Portugezen duidelijk geworden dat hun nieuwe politiek van agressie hen in een positie van groot gevaar heeft gebracht. De schaarse aanvoer van zowel manschappen als geld uit Goa, dient slechts om hen in staat te stellen zich angstvallig vast te klampen aan het weinige van Ceylon dat zij in handen hebben en dat tegen kosten die buitensporig hoog zijn in verhouding tot de bereikte resultaten. Zij realiseren zich ook dat Wimala Dharma een aanzienlijk machtiger tegenstander zal blijken te zijn dan Raja Sinha ooit is geweest. Zijn lange verblijf tussen de Portugezen heeft gemaakt dat hij volledig vertrouwd is met hun omstandigheden en zij geloven terecht dat hij geduldig wacht tot zij zichzelf hebben uitgeput in kleine schermutselingen, om zich daarna te kunnen meester maken van heel het Eiland.

Het toch al kleine Portugese garnizoen neemt verder af door ziekte en door gebrek aan goede voeding. De ontberingen van de campagne tegen Wimala Dharma zijn welhaast ondraaglijk en de troepen verkeren op de grens van muiterij.

Het succes van de Singalees Domingos Correa tegen de prins van Uva, die strijd aan de zijde van Wimala Dharma, geeft korte tijd enig soelaas. Maar dit blijkt slechts de stilte voor de storm te zijn en ieder Portugees hart verkrampt van schrik als op een morgen in november van het jaar 1595 het gerucht de ronde doet dat Domingos Correa, met steun van Wimala Dharma Surya op de zeventiende van de maand in opstand is gekomen tegen zijn meester Dharmapala en zichzelf tot koning van Sitawaka heeft gekroond. De oude koning Dharmapala is genoodzaakt Sitawaka te verlaten en zich terug naar Colombo te vechten in gezelschap van het Portugese leger. Op dat moment zijn nog alleen Galle en Colombo in handen van Dharmapala.

In 1596 plukt Dom João de Austria, alias Wimala Dharma, koning van Kandy, voordeel uit de omstandigheid dat de Portugese bevelhebber op Ceylon, Dom Jerónimo de Azevedo zijn troepen over het eiland verspreid heeft. Het zet twee van zijn vazallen, de koning van Uva en de prinses van Dinavaca onder druk hem te vergezellen bij een aanval op de Portugezen. Voor dit doel verzamelt het drietal een leger van 4.000 man, waaronder veel musketiers en diverse gewapende olifanten. Met deze strijdmacht trekken de bondgenoten op naar het Portugese fort van Corvite, waar Salvador Pereira da Silva slechts 100 man commandeert. Salvador Pereira, die zich bewust is van de naderende vijand verlaat in een nacht met enkele uitgekozen dappere mannen zijn fort en trekt met hen naar het kamp van de vijand op vier léguas van Corvite. Het groepje doodt onverwachts een aantal vijanden, voordat deze in staat zijn hun wapens te grijpen. De plotselinge aanval in het donker veroorzaakt een complete paniek onder de vijanden, die niet weten door hoeveel man zij worden aangevallen. Zij vluchten overhaast weg, achtervolgt door Salvador Pereira en zijn handvol soldaten, die ongeveer 1.000 man doden, voordat zij met verschillende gevangenen, olifanten en andere buit naar Corvite terugkeren. In de volgende zomer onderneemt Wimala Dharma opnieuw een veldtocht, tezamen met de koning van Uva en Simão Correa, die een rebel is en zichzelf Koning van Sitawaka noemt. Hij neemt een dreigende houding aan tegen Matara, met de bedoeling Dom Jerónimo de Azevedo uit zijn verdedigingswerken te lokken. Als Dom Ferdinão de Modeliar, die in Matara het bevel voert, verneemt dat het Singalese leger in aantocht is, denkt hij het op dezelfde manier te verrassen als Salvador Pereira da Silva heeft gedaan. De vijand is dit keer echter meer op zijn hoede en in plaats van op de vlucht te slaan, zoals voorheen, bieden zij weerstand en in het gevecht dat volgt, weet Dom Ferdinão ternauwernood aan een nederlaag te ontsnappen, maar uiteindelijk slaagt hij erin de vijandelijke verdedigingswerken binnen te dringen, waar hij een groot aantal van hen doodt en een volledige overwinning behaalt.

De zeer snelle carrière van Domingos Correa, die nog geen dertig jaar is als hij in opstand komt, is kenmerkend voor de tumultueuze situatie in Ceylon van die tijd. Hij is de zoon van Edirille Arachchi, de tolk van Dharmapala en hij is evenals zijn vader een christen. Hij is de enige zoon van een negerin met de Portugese familienaam, Albuquerque. Edirille Arachchi’s dochter en twee nichtjes zijn gehuwd met Portugezen en dit verklaart de vriendelijke en liberale wijze waarmee zijn zoon door de Portugezen wordt behandeld, omdat de familie een bijdrage levert aan de sedert koning Manuel heersende Portugese politiek van rassenintegratie. Er bestaat op Ceylon niets wat vergelijkbaar is met de Europese ridderorden. Het is niet gebruikelijk dat een groep eminente mannen zich verenigt onder een bepaald embleem. Uitstekende dienstverlening wordt beloond met het geven van een gouden ketting, juwelen of een erezwaard, giften dienen, evenals de onderscheidingstekenen van Europese orden, teruggegeven te worden aan de koning na het overlijden van de ontvanger. Ook een dorp kan worden toegewezen aan een individuele persoon die bevoordeeld wordt, hetzij voor een bepaalde periode, hetzij voor altijd, zodat, in het laatste geval, zijn erfgenamen voldoende inkomen hebben en in staat zijn de bewoners van het dorp diensten te doen verrichten die de waardigheid van de gebieder onderstrepen. Deze dorpen worden toegewezen met inachtneming van de beperkingen die het kastenstelsel oplegt en de naam van de bevoorrechte zelf wordt gegraveerd in een blad koper, of geschreven op een strook van een palmblad en de authenticiteit wordt gewaarborgd door de letter Sri, die staan voor de koninklijke handtekening. Op vervalsing van zulk een handtekening staat de doodstraf. Degene die is begunstigd met een dorp staat bekend als de Rala, of Heer, van dat dorp, en evenals als andere hooggeboren personen, wordt hij nooit aangesproken bij zijn eigennaam, maar altijd bij een beleefdheids-vorm, zoals Robert Knox die meer dan twintig jaren als gevangene onder hen verbleven heeft, heeft gezegd: “het is een belediging en een schande voor hen te worden genoemd bij hun eigennaam, waarvan zij zeggen dat zulks gebruikelijk is bij honden.” Meer nog dan een gift bestaande uit juwelen of land wordt door de Singalezen als een teken van koninklijke gunst op prijs gestelde verlening van een erenaam. Deze wordt uitgekozen in overeenstemming met de verdiensten van de ontvanger, waarbij zijn verdiensten kunnen liggen in een heldendaad met wapenen, in grote geleerdheid, of in de vervaardiging van een zeldzaam product of handwerk. Als zo’n erenaam is verleend, bindt de koning met zijn eigen hand een gouden draad door het haar van degene die hij wenst te onderscheiden. In het geval het gaat om een persoon van minder aanzien dan worden minder kostbare materialen gebruikt en de uitreiking vindt plaats door een officier.

Domingos Correa is de persoonlijke naam die, overeenkomstig de Europese gewoonte, bij zijn doop is toegekend aan de zoon van Edirille Arachchi. Als kind is hij bekend bij zijn vaders naam en rang, maar dankzij zijn eigen verdiensten heeft hij promotie gemaakt en heeft hij de rang van mudaliyar verworven en voor zijn recente opvallende successen tegen de strijdkrachten van Wimala Dharma Surya is hem de erenaam Wikramasinha (Zegenvierende Leeuw) toegekend, waarmee hij de hoogstgeplaatste onderdaan van Dharmapala is geworden. Deze accumulatie van weldaden heeft bij de begunstigde niet de hunkering naar een koninklijke naam kunnen onderdrukken en op een fatale morgen kent hij zich, in de aanwezigheid van een leger van zevenduizend manschappen, de titel Edirille Bandara toe.

Zich volledig bewust van het gevaar waarin de koning verkeert, haast Dom Jerónimo de Azevedo zich in persoon naar Gurubewila en hij beveelt dat de garnizoenen in Menikkadawara en in Ruwanella zich dienen te concentreren in Sitawaka, een bevel dat eerst wordt uitgevoerd na buitensporig zwoegen, want het gehele district tot aan Colombo verkeert in een serieuze staat van opwinding en de wegen zijn overal geblokkeerd met bomen en andere haastig geïmproviseerde barricaden. Na een dag of vijftien wordt het voedsel schaars, want niemand in de naar opstand hunkerende omgeving is nog bereid voedsel aan de gehate Portugezen te leveren. De situatie waarin Dharmapala verkeert is zo gevaarlijk dat er bevel wordt gegeven Sitawaka te evacueren en de vorst naar Gurubewila te begeleiden. Alles in de stad dat door de vijand zou kunnen worden verbruikt wordt verbrand en potten aardewerk vol vergiftigde gekonfijte vruchten worden achtergelaten, tezamen met fusten met kruit zorgvuldig verborgen onder kleding en zodanig geplaatst dat het ontploft als de vijand naderbij komt om de fusten te plunderen. Het garnizoen, dat bestaat uit ongeveer 300 Portugezen, gaat op weg naar Gurubevila en loopt in een rustig tempo de gehele dag door, waarbij zij moeten optreden tegen hen hinderende Senegalezen. Tegen het vallen van de avond plegen de laatsten een vastbesloten aanval, waarbij hun olifanten vooropgaan. Herhaalde salvo’s verhinderen nauwelijks de aanvallen van de Singalezen en de Portugezen verliezen van hun kleine strijdmacht niet minder dan 23 soldaten.

In het holst van de nacht bereiken zij tenslotte Gurubewila. Hier worden zij weer geconfronteerd met honger. Twee weken lang krijgen de soldaten dagelijks niet meer dan een bord rijstgruwel. De blokkade is zo effectief dat de Portugezen geen druppel water uit de rivier kunnen halen zonder serieus risico te lopen. Het belegerde garnizoen besluit daarom dat het beter is de zwaarden van de vijand te trotseren dan van honger om te komen. Na gebiecht en gecommuniceerd te hebben vertrekken de Portugezen uit Gurubewila, waarbij de munitie wordt gedragen door de olifanten. Dom Jerónimo de Azevedo gaat te voet hoewel hij ziek is, terwijl de koning en de koningin worden vervoerd in draagstoelen. De gebruikelijke weg vermijdend, omdat deze door de vijand onveilig wordt gemaakt, trekken zij naar het zuiden in de Rayiam Korale, waar zich nog geen tekenen van ontrouw hebben voorgedaan. Domingos Correa steekt onmiddellijk de Kelaniya over en tracht de weg af te sluiten. De Portugezen zijn gedwongen stap voor stap een pad te nemen, waarbij zij hun bijl in een hand houden, terwijl zij in hun andere hand, klaar om een aanval af te slaan, hun musket en piek vasthouden Van alle kanten worden zij door de Singalezen belaagd. De capitão die de achterhoede aanvoert raakt zo ernstig gewond dat hij na korte tijd overlijdt. Een compagnie van dertig man wordt volledig vernietigd en een moedige Singalees ziet kans de standaard uit de handen van de vaandeldrager te trekken.

Drie dagen en drie nachten lang zijn de Portugezen genoodzaakt af te zien van slapen en eten en dan wordt er een grote aanval tegen hun achterhoede ingezet, terwijl Domingos Correa, ondersteund door twaalf olifanten, de voorhoede aanvalt en terugslaat naar het centrum, waar Dom Jerónimo de Azevedo positie heeft gekozen. In de verwardheid van de achtervolging, rollen vriend en vijand, levenden en doden over elkaar heen. De Portugezen betreuren op zeker moment al 134 doden, 118 gewonden, terwijl niet meer dan 112 man over zijn om de vijand te weerstaan. Gelukkig voor hen geraakt Domingos Correa zelf ernstig gewond, waarop zijn mannen zich terugtrekken.

Dom Jerónimo de Azevedo denkt nu zijn kans schoon te zien. Hij geeft het signaal twee trompetten en een drum, de enige muziek-instrumenten waarover hij nog beschikt, te roeren. Als de duisternis is ingevallen beveelt hij de overlevenden de doden en dodelijk gewonden achter te laten, opdat de overigen de terugtocht kunnen volbrengen. Hij laat de mannen de rivier oversteken en vervolgt met hen de terugtocht. Iddagoda Rala, echter, die het bevel van de gewonde Domingos Correa heeft overgenomen, zet de achtervolging met onvermoeibare vasthoudendheid voort. Tot hij erin slaagt de vluchtende Portugezen niet ver van de ontheiligde tempel van Horana tot staan te brengen.

De laatste hopeloze strijd voor lijfsbehoud is aangebroken en de vermoeide soldaten vechten met een roekeloze dapperheid die de bewondering oogst van hun Singalese tegenstanders, die vanuit hun rijen het vuur openen en de Portugezen bestoken met hun musketten. Velen zijn reeds gesneuveld en van de overlevenden is het grootste gedeelte geblesseerd, als helemaal aan het einde van een groot rijstveld de glinstering van staal verschijnt. Op het gezicht van wat verondersteld wordt versterkingen van het leger van Domingos Correa te zijn, vallen de armen van de Portugezen, wier ammunitie bijna is uitgeput, op dat moment moedeloos langs hun zijden neer. De Singalezen zien in de naderende groep soldaten het leger van Samarakon Rala, de machtige edelman, wiens hulp Edirille Rala heeft pogen te verkrijgen. Edirille Rala stopt hun aanval tot hij hen kan volgen. Hij behoeft niet lang te wachten, of Dom Diogo, de broeder van Samarakon, stormt, aan het hoofd van vijfhonderd christen topasses uit Colombo, die de voorhoede vormt van zijn leger, naar voren en hij belandt met zo’n grote onstuimigheid temidden van de troepen van Iddagado Rala dat deze zelf al bij de eerste aanval wordt gedood. Zijn lichaam wordt onthoofd en zijn hoofd wordt op de punt van een lans gezet en aan de voeten gelegd van de koning die hij heeft verraden. De hoofdmacht onder Samarakon komt in zicht en de rebellen trekken zich terug. Of bij deze miraculeuze bevrijding de vreugde of het verdriet overheerst is moeilijk te zeggen. Het uitgeputte restant van de Portugezen, die drie dagen lang voornamelijk hebben volgehouden door de moed niet te verliezen, zijn nu in staat om te rusten en te eten. De volgende dag keren zij met de koning terug in Colombo; nog geen vijftig Portugezen van het gehele garnizoen zijn niet gewond. Domingos Correa, die naar Colombo is gevlucht, is daar – volgens Valentijn – trouweloos door de Portugezen gedood, wat Wimala Dharma ertoe brengt verscheidene Portugezen voor de olifanten te doen werpen, terwijl hij van anderen de neus, oren en mannelijkheid laat afsnijden. Kort daarna – schrijft Valentijn – komt ook Simon Correa naar Colombo, veinzende zijn broeders dood te willen wreken. Hij wordt door de Portugezen goed ontvangen, treedt in het huwelijk, wordt landvoogd van een groot landschap en neemt deel aan de strijd tegen Kandy.

Edirille Rala zoekt nu zijn veiligheid bij Wimala Dharma Surya, die de koninkrijken Kotte en Sitawaka formeel aan hem overdraagt. Hun beider legers trekken spoedig ten strijde, maar de aankomst van verse troepen uit Indië stelt Dom Jerónimo de Azevedo in staat Malwana opnieuw te bezetten, terwijl Samarakon begint met de bouw van een fort in Uduwara en in Rayigam Korale. Hij hoopt later Edirille Rala te kunnen verrassen als deze met een leger van vijfduizend man een geforceerde mars maakt, maar hij wordt met hevige verliezen teruggeslagen door Samarakon, die van tevoren voor zijn komst is gewaarschuwd.

Zou Samarakon in staat zijn geweest hem te achtervolgen, dan zou de zaak daar op dat moment zijn opgelost, want Wimala Dharma is te ver weg om zijn bondgenoot te helpen. De rivier is door recente regenval zozeer gezwollen dat het onmogelijk is haar over te steken. Ofschoon er bij een poging daartoe al een aantal mannen is verdronken. Edirille Rala verbergt zich door rond te trekken in de omgeving, totdat hij tenslotte, na drie dagen door honger gedreven de hut van een oude vrouw betreedt en haar vraagt om wat voedsel. Hij bekent haar ook zijn identiteit en de vrouw, zich bewust van de hoge prijs die op zijn hoofd is gezet en genoopt door haar armoede, zendt een geheime boodschap naar Samarakon om hem te vertellen waar zijn vijand zich bevindt. Hij wordt spoedig gearresteerd en voor de mudaliyar gebracht. Deze ontvangt hem hoffelijk en geeft bevel zijn wonden te verzorgen en tegelijkertijd laat hij Dom Jerónimo de Azevedo, die zich in Kalutara bevindt, het goede nieuws weten dat hij Edirille Rala in handen heeft.

Er moeten vreemde gedachten bij Dom Jerónimo de Azevedo zijn opgeweld. Hij de trotse Portugees, op wiens militaire dapperheid zijn koning zijn hoop heeft gesteld, is genoodzaakt geweest zijn leven te redden door een smadelijke vlucht voor een slecht bewapende bende Singalezen, die geïnspireerd worden door de moed en geleid worden door de bekwaamheid van zijn eigen favoriet. Hoe gretig moet hij daarom hebben gezocht naar het water aan de voet van de Heuvel van Kalutara, eens de plek van een mooie tempel, die nu door de vreemdelingen is ontwijd door daar een fort te bouwen. Als drie dagen later de boot van Samarakon in de verte verschijnt, lijkt het erop dat dit plaatsvindt onmiddellijk onder de top van de heilige Piek. Duizenden verdringen zich aan de oevers als de sloep, waarin de slank gebouwde Singalese mudaliyar als een zeer onderscheiden gevangene, naderbij komt. De grote riemen dirigeren de sloep naar haar landingsplaats. Zij heeft nauwelijks de oever aangestoten, als een vreemd voorval plaatsgrijpt. De aanwezigen zien de verschrikkelijke conquistador-geral naar de waterkant rennen, gevolgd door de capitão van Colombo. Zij zien hoe de beide officieren de mudaliyar vastgrijpen, hem op hun schouders hijsen en Edirille Rala, onder het gejuich van duizend vivas van de Portugezen en vreugdekreten van de verzamelde Singalezen in triomf naar de tent van Dom Jerónimo brengen.

De gevangene wordt nu voor de conquistador-geral geleid en scherp ondervraagd, maar hij geeft zeer kalm antwoord. Over zijn lot wordt spoedig besloten en Dom Jerónimo keert terug naar Colombo en neemt de zwaar geketende gevangene met zich mee. De executie wordt veertig dagen uitgesteld, tot 14 juli 1595, in de hoop dat Edirille Rala er toe kan worden overgehaald de plaats te onthullen waar hij zijn schat heeft verstopt. Tenslotte breekt de dag aan. Een toneel voorzien van de tekenen van rouw die zijn rang vergen, is opgericht op de drukste plaats in de stad. De veroordeelde wordt hiernaartoe geleid en nadat hij in een paar woorden zijn spijt heeft betuigd over het kwaad dat hij heeft aangericht, ondergaat hij de straf voor zijn verraad.

De dood van Edirille Rala is het signaal voor nieuwe excessen van de zijde van de Portugese gezagsdragers. Dharmapala is hulpeloos in hun handen en Dom Jerónimo de Azevedo en Tomé de Sousa de Arronches, die dan capitão van Colombo is, verruilen hun kruiperige pluimstrijkerij, die zij tot dan toe hebben aangewend om geld van hem te verkrijgen, voor openlijke bruutheid en geweld. De koning is van mening dat de opbrengst van zijn gebieden jaarlijks 900.000 cruzados zouden moeten zijn, boven op de 30.000 cruzados douaneheffing. Al deze gelden zouden beschikbaar zijn voor militaire uitgaven, maar in werkelijkheid wordt er op alle mogelijke wijze geld verduisterd. Door zijn eigen mannen te benoemen tot feitors en escrivães brengt hij al spoedig de opbrengsten onder zijn controle en er wordt geen cent besteed aan zaken die niet in zijn plan passen. De handel in arekanoten, die naar schatting evenveel opbrengt als de invoerrechten bedragen, houden Dom Jerónimo en capitão Tomé de Sousa geheel voor zichzelf. De koning protesteert tegen deze bemoeienis met zijn schatkist en staat erop dat de opbrengsten van deze handel zullen worden gestort in een kas die wordt bewaard in het Convento de São Francisco. Deze kas wordt afgesloten met drie sleutels die afzonderlijk in handen zijn van vertegenwoordigers van hemzelf, de Koning van Portugal en de guardiaan van de franciscanen en onttrekkingen worden slechts gedaan op bevel van ’s konings Raad en in zijn eigen aanwezigheid. Hij staat erop dat de grote bedragen aan pachtgelden waarop hij recht heeft, volgens de gewoonte, aan hem persoonlijk zullen worden overhandigd en dat zij worden bewaard overeenkomstig de bevelen van zijn Raad. Hij benadrukt bovendien het feit dat de privileges verleend aan private personen met betrekking tot de havens niet verklaren hoeveel zijn inkomsten uit de export bedragen. Om zich te beschermen (want hij vindt dat de capitães optreden als ware zij zelf koning) stelt hij voor de benoeming van een select ‘Cabinet’ dat hem zou kunnen bijstaan bij het besturen van het land. Dit ‘Cabinet’ zou moeten bestaan – stelt Dharmapala voor – uit drie personen, een Singalees benoemd door hemzelf, een Portugees benoemd door de Koning van Portugal, en een franciscaan. De bevelen van dit ‘Cabinet’ kunnen door niemand worden aangevochten.

Boven op deze voorstellen doet Dharmapala een beroep op koning Philips de waardigheid van zijn koninklijke persoon te waarborgen, want er wordt inderdaad onder het personeel gefluisterd dat de Portugezen soms geweld tegen de vorst aanwenden om hem tot concessies te dwingen. Hij vraagt voorts om een Portugese secretaris en een kapitein van de wacht in wie hij vertrouwen kan hebben en die geen enkele band hebben met de capitão van Colombo en dat zij van een zodanige sociale standing zijn dat zij zijn hof niet in diskrediet brengen. De onbeschaamdheid en de wetteloosheid van de christenen die hun intrede hebben gedaan met de komst van de Portugezen hebben zo’n peil bereikt dat er speciale maatregelen moeten worden getroffen om de ongewenste gevolgen onder controle te houden. Overigens in Dom Jerónimo de Azevedo een voorstander van Portugese bemoeienis met de veroordelingen van Dharmapala en de onderkoning is onwillig om zijn autoriteit te laten gelden om zijn ondergeschikte in toom te houden. Dharmapala vraagt daarom om ervaren rechters die in staat zijn hem steun te verlenen in de rechtsbedeling. De roekeloze wijze waarop waarde-volle fruitbomen worden geveld voor de bouw van schepen is al vele jaren de oorzaak van klachten en Dharmapala verlangt dat het Portugezen zal worden verboden schepen te bouwen in het land.

Overigens ontvangt koning Philips betrouwbare inlichtingen dat zijn eigen schepen door Dom Jerónimo de Azevedo worden gebruikt voor zijn eigen handelstransacties en niet voor het vervoer van militaire goederen. Acht jaren lang is het onmogelijk geweest profijt te behalen uit het gebied waar edelstenen zouden zijn, maar dan wordt verteld dat Dom Jerónimo voorbereidingen treft de edelstenen te gaan exploiteren voor zijn eigen gewin en dit ondanks het feit dat het koninklijk privilege op edelstenen zo angstvallig wordt bewaakt, dat geen kuil kan worden geopend zonder speciaal bevel van de koning zelf. Er circuleren vage geruchten over een robijn ter grootte van een klein kippenei, die op oneerlijke wijze, maar met oogluikende toestemming van Dom Jerónimo en capitão Tomé de Sousa, is verkregen. Koning Philips is erg bezorgd of wel alle pogingen in het werk worden gesteld om te verzekeren dat de zeldzame edelsteen aan hem zal worden aangeboden. Philips zendt instructies naar zijn onderkoning om dit te bewerkstelligen. De franciscanen klagen openlijk dat er martelingen worden toegepast om geld van de beklagenswaardige bewoners van Ceylon af te persen. Een zwangere vrouw en haar kind sterven onder de brute behandeling waaraan zij door capitão Tomé de Sousa onderworpen wordt. Hij perst haar driehonderd gouden Portuguezes af. Het is niet verrassend dat de Singalese Boeddhisten met wantrouwen een religie bekijken die haar aanhangers zulke excessen doet bedrijven en dat het afkeurenswaardige gedrag van de christenen de kerstening van de Singalezen serieus belemmert.

Het is, evenwel, vergeefs dat koning Philips zijn hevige ontevreden-heid laat blijken over de rapporten die hem bereiken en hij staat erop dat Dharmapala met alle voorkomendheid zal worden behandeld. De vice-rei is zorgeloos en de lokale autoriteiten negeren de blijken van afkeuring van hun gedrag. Dharmapala overlijdt op 27 mei 1597. De koning is getreiterd, beroofd en wellicht vergiftigd door de Portugezen die aan zijn hof vertoeven; hij is zelfs een keer mishandeld en beledigd door de conquistadores en capitães, die zich andere keren slaafs hebben gedragen en met de vorst zoete broodjes hebben gebakken en hun gedragingen zijn uitsluitend ingegeven door hun hebzucht naar goud. Aan de andere kant hebben de Portugezen de onderdanen van Dharmapala van hem vervreemd doordat hij van het oude geloof van zijn voorvaderen is afgevallen en de vorst heeft veel van zijn macht verloren aan familieleden die hem hebben bestreden en zelf is hij tot het einde toe geduldig en waardig gebleven.

“De Meest Verheven Vorst Dom Joam, bij de Gratie Gods Koning van Ceilam, Perea Pandar”, is begraven in het Convento de São Francisco met alle status en pracht die de conditie van zijn land toelaat en zijn verheven positie vereist. Voor de eerste en de laatste maal is een Singalese koning begraven met christelijke rituelen en er zijn plechtige missen gezongen voor de rust van zijn vermoeide ziel.

Het graf van Dharmapala is nog nauwelijks gesloten of de Portugese autoriteiten beginnen aan de donatie van het koninkrijk aan de Kroon van Portugal. Op 29 september wordt een conventie bijeengeroepen te Malwana, een aardig dorp op de oevers van de Kelani Ganga, waarvan de bevolking wordt uitgenodigd twee afgevaardigden van iedere Korale te zenden om de eed van trouw aan de Koning van Portugal af te leggen. De gedelegeerden komen stipt bijeen en na twee dagen van onderhandelingen gaan zij akkoord met de erkenning van Philips II als hun koning, op voorwaarde dat de Portugese ambtenaren namens hem zullen garanderen dat er voor eeuwig geen inbreuk gemaakt zal worden op de wetten en gewoonten van de Singalezen. De verlangde garantie wordt gegeven, waarop de gedele- geerden acht vertegenwoordigers selecteren om de noodzakelijke eed af te leggen. Afgaande op hun namen zijn allen christenen en vijf van hen zijn edellieden geweest aan het hof van Dharmapala en dragen de begeerde titel ‘Dom’. Deze acht knielen rond een tafel en terwijl zij hun handen op een missaal plaatsen, leggen zij de eed af, waarin zij beloven de Koning van Portugal en zijn opvolgers op de Troon trouw en onderdanig te dienen. De conquistador-geral geeft de Koninklijke Standaard van Portugal daarop in de handen van Dom Antão, de belangrijkste persoon onder de Singalese edelen. Dom Antão loopt vervolgens aan het hoofd van de processie, waaraan alle gedelegeerden deelnemen, door de belangrijkste straten om de ambtsaanvaarding van de nieuwe koning bekend te maken.

Gelet op de situatie waarin de Singalezen verkeren, is de verandering van dynastie geen belangrijke zaak. Belangrijker dan dat zijn de gewoonten en deze hebben de Portugezen beloofd te zullen respecteren. Philips II is voor hen slechts een naam en in hun ogen is de werkelijke opvolger van Dharmapala de conquistador-geral, Dom Jerónimo de Azevedo, die bekend is als de Koning van Malwana, naar het dorp waarin hij zijn hoofdkwartier heeft gevestigd. Aan hem komen de aandelen in de opbrengst die voorheen aan de koning werden betaald. Hij wordt gegroet doordat mensen zich voor hem neerwerpen en het Witte Schild en de Parasol van Soevereiniteit vergezellen hem altijd als hij door het land trekt.

Dankzij de briljante resultaten van Jayawira is bijna het gehele gebied dat oorspronkelijk werd bestuurd vanuit Kotte, nu onder controle van de Portugezen. Dit gebied is verdeeld in vier grote provincies of disawani. De belangrijkste van deze is Matara, dat ligt aan de zeekust van Kotte tot de Walawe Ganga, en het bevat ook de vruchtbaarste gedeelten van het oude Ruhuma. Onmiddellijk ten noorden van Matara ligt Saparagamuwa, dat grenst aan de bergen van de Kandy en het eindigt in dezelfde rivier, de Walawe Ganga. Voorbij de Kelani Ganga is de provincie van de Four Korales, waar de weg doorloopt naar Senkadagala en welke provincie het toneel zal worden van hevige gevechten in de komende veertig jaren; ten Noorden van de Four Korales en grenzend aan de zee in het westen, liggen de Seven Korales, die uitloopt in de grote wouden van het Anuradhapura district. Deze drie laatstgenoemde provincies vertegenwoordigen ruwweg de Maya Rata, exclusief de hoogvlakte. Over iedere disawani is een groot edelman geplaatst die de titel ‘disawa’ voert. Hij is verantwoordelijk voor de opbrengsten en voor het beheer van de rechtspraak en het leger. Onder hem zijn talrijke rangen van ambtenaren, eindigend in de dorpshoofden of Mayorals, zoals de Portugezen hen noemen. De disawa of matara komt in rang onmiddellijk na de generaal1 en hij heeft het recht zich te laten voorafgaan door iemand die een wit schild met een karmozijnrood centrum draagt. Toen Samarakon zijn provincie bestuurde telde zijn leger 12.000 oorlogszuchtige inwoners.

De politiek van agressie die zo rampzalig is ingezet bij de expeditie van Pedro Lopes de Sousa naar Kandy wordt zonder onderbreking voortgezet tot 1638 en met een kracht die slechts verflauwt door het onvermogen van de regering in Lissabon de noodzakelijke soldaten en materialen naar Ceylon te zenden. De demarcatielijnen tussen de twee partijen in de langdurige oorlog zijn niet langer vaag als tijdens Dharmapala. Zijn standaard met de Leeuw en de Zon is overgegaan naar Senkadagala en zal nimmer meer wapperen boven Colombo, want de Singalese Boeddhisten hebben behoefte aan een Singalese koning en het is de banier van Christus die de Portugezen ten strijde leidt.

De vijandige houding tegenover de Boeddhistische geestelijkheid die Raja Sinha zich de laatste jaren van zijn regering heeft aangenomen, heeft tot gevolg gehad dat er nog nauwelijks een priester in het land is wiens wijding onomstreden is. Deze omstandigheid veroorzaakt veel verdriet en Wimala Dharma’s poging dit te verhelpen vergroot zijn populariteit en verstevigt zijn greep op de bevolking. In 1475 heeft een gezantschap, gezonden door koning Ramadhipathi van Pegu, een aantal priesters gewijd in de priesterlijke opvolging die onmiddellijk is afgeleid van de leerlingen van Gautama en die zonder onderbreking op Ceylon werkzaam zijn geweest naar dat land mee teruggenomen. Wimala Dharma zendt een ambassadeur naar Pegu om een aantal priesters naar Ceylon te halen, om de gewenste priesterlijke opvolging op Ceylon te herstellen. De missie heeft succes en in 1597 wordt, tot grote voldoening van de bevolking, een plechtige priesterwijding gehouden in de omgeving van de hoofdstad. Ongeveer tezelfdertijd wordt ook de Danta Dhatu die, op de nadering van het Portugese leger, uit Delgamuwa in veiligheid is gebracht, plechtig geïnstalleerd te Senkadagala, in een gebouw van drie verdiepingen met een kruisbloem van goud en edelstenen, ter verering opgericht binnen in het paleis. De kroon op al deze spirituele zaken vormt een pelgrimage van Wimala Dharma persoonlijk om de Voetstap op de Piek van Samanala Kanda te vereren. De vorst keert terug met een replica van de Voetstap uitgehakt in steen, die hij naast zijn paleis zet. De pelgrimage naar het origineel van de Voetstap is een langdurige, moeilijke en gevaarlijke reis en de dankbare onderdanen uit het gehele land komen naar de replica om het model eer te bewijzen, terwijl iedereen van zijn schaarse middelen datgene meebrengt dat hij kan missen voor de reparatie en het behoud van de ontwijde tempels.

Simão Correa, broer van Edirille Rala, heeft bezorgd gewacht op een gelegenheid om Wimala Dharma te bewijzen dat de gunsten waarmee de laatste hem heeft ontvangen niet onverdiend zijn; hij daalt nu met een leger de Idelgashinnapas af. Deze pas, van 4700 voet hoog. is de enige mogelijkheid om Uwa vanuit het zuiden te bereiken. En, terwijl hij langs de uiterste oostgrens van Saparagamuwa trekt, verschanst hij zich stevig in enige oplopende gronden bij Katuwana, zoals bij de dreigend uitziende Matara. Samarakon haast zich om de beweging van de troepen te controleren en hij wordt al snel gevolgd door een contingent van 2.000 man uit Colombo, onder bevel van Simão Pinhão, een Portugees die voor een daad van piraterij naar Ceylon is verbannen, waar hij een grote reputatie heeft verworven bij zijn vijandelijkheden tegen de koning van Jaffna in 1591. Hij is dan 35 jaar, taai van lichaam en ontzettend sterk en hij heeft een groot rond hoofd dat veel indruk maakt, omdat hij aan een oog blind is. Hij geniet een zodanig prestige dat hij waard is gevonden te worden beloond met de hand van Dona Maria Pereira, de kleindochter van Raja Sinha, en hij is Edirille Rala opgevolgd als bevelhebber over de lascarins.

Samarakon behaalt op 25 september een briljante overwinning op Simão Correa, die hij de bergen in terugjaagt. Zijn overwinning levert Samarakon de fel begeerde versierselen op van de militaire Orde van Christus. Hem wordt ook een dorp geschonken dat hem jaarlijks 500 pardãos oplevert. Correa’s opmars naar het zuiden blijkt echter onderdeel te zijn van een groter militair plan, want gelijktijdig met zijn opmars is een tweede legermacht naar het westen afgedaald van de Balanepas naar de Four Korales en deze heeft zich gevestigd in Iddamalpane, temidden van het ruige land waardoor de weg loopt naar Senkadagala. Een poging dit kamp te verrassen eindigt in een dramatische mislukking die de bevolking van de Four Korales naar de wapens doet grijpen. Simão Pinhão haast zich zijn landgenoten te hulp te komen, maar tijdens zijn afwezigheid neemt de verwarring nog toe doordat Afonso Moro, die belast is met de taak de strijdkrachten in het grensgebied van Saparagamuwa te bevoorraden deserteert naar Wimala Dharma, omdat hij smoorverliefd is op een Singalese vrouw. Simão Pinhão weet Attanagala te bereiken, maar verder komt hij niet. Dom Jerónimo de Azevedo doet een dringend beroep op de Portugese autoriteiten in Goa, maar deze zijn te druk met hun eigen oorlogen om hulp te sturen. De generaal heeft zich door zijn strenge wreedheid de weerzin van zijn soldaten op de hals gehaald. Na het overlijden van Dharmapala is zijn roofzucht onbegrenst, terwijl zijn meedogenloze wreedheid en zijn volslagen onverschilligheid tegenover het lijden van anderen toeneemt naarmate de Singalezen zich meer verzetten. Hij geeft opdracht baby’s op de punten van de lansen van zijn soldaten te steken en als hij hen hoort schreeuwen, beveelt hij hen te luisteren hoe deze hanen kraaien, waarbij hij doelt op de gelijkenis van de naam van de mensen, die Gala’s worden genoemd en het Portugese wordt galos voor hanen. Hij laat ook babies tot pulp vermalen door de moeders te dwingen hen tussen molenstenen te gooien en toe te zien hoe de kinderen de dood vinden, voordat zijzelf worden onthoofd. Mannen worden van de brug van Havana in het water gegooid als voedsel voor de krokodillen, die op het laatst zo tam zijn geworden dat zij afkomen op het signaal voor een volgend feestmaal. Het is vreemd dat de fantasierijke Signalezen deze gedrongen donkere Iberiër, met zijn gemene hangende onderlip, niet hebben vergoddelijkt als de vleesgeworden wreedheid die een mens maar kan bedenken; tenminste generaties lang heeft de herinnering aan zijn naam de mensen doen huiveren van ontzetting.

In 1597 woedt de oorlog op Ceylon nog in alle hevigheid. Wimala Dharma, koning van Kandy, heeft verschillende legergroepen op de been gebracht. Ieder daarvan telt 3.000 à 4.000 soldaten. Hij zendt deze in verschillende richtingen uit om de Portugezen te bestoken. Dom Jerónimo de Azevedo heeft Salvador Pereira da Silva en Simon Pironam ieder met een aantal zorgvuldig uitgekozen mannen, erop uitgestuurd om strafexpedities te ondernemen. Zij verwoesten met hun kompanen steden, veroveren forten, doden veel mensen en doen alle Korales die tegen de Portugezen in opstand waren gekomen, hen weer gehoorzamen.

Dom Jerónimo heeft zich voorgenomen in 1598 Kandy te veroveren, omdat Wimala Dharma door zijn vele aanvallen op de Portugezen een ware gesel voor hen geworden is. Dom Jerónimo laat eerst een sterk fort bouwen in Manicaware, dat de uitvalsbasis moet worden van de operaties tegen Kandy. Hij laat met hetzelfde doel nog een tweede fort bouwen in Saffragam, aan de grens met het koninkrijk Uva. Wimala Dharma, zelf ook een usurpator, wordt gealarmeerd door de bouw van beide forten. Hij zendt, in samenwerking met de koning van Uva, verschillende legergroepen op de Portugezen af, om hen te tarten. Maar deze worden spoedig verslagen. Waarschijnlijk worden de speldenprikken gevolgd door offensieve acties van Kandy, maar de Portugese troepen komen in opstand wegens de slechte verzorging met levensmiddelen, waardoor zij in zeer behoeftige omstandigheden verkeren. Het wordt de soldaten toegestaan voedsel te gaan bemachtigen in de dorpen in de omgeving. Zodra de mannen het nodige voedsel hebben geroofd en zich daaraan te goed hebben gedaan, keren zij terug naar hun rangen en spoedig zijn alle Korales weer onderworpen. Spoedig daarna behaalt Dom Jerónimo nog een zege aan de grenzen van Kandy. De handhaving van hun positie op Ceylon verplicht de Portugezen, in het licht van de constante aanvallen door Wimala Dharma, alsmede voor de bemanning van garnizoenen in de forten en ter bewaking van verschillende punten aan de kust, een leger van 20.000 man, waarvan 1.000 Europeanen te handhaven.

Ondanks Dom Jerónimo’s bekwaamheid en zijn vastbeslotenheid is de taak waarvoor hij zich gesteld ziet moeilijk uit te voeren met de middelen waarover hij beschikt en daarom wendt hij zich tot de vice-rei met het verzoek hem van zijn verplichtingen te ontheffen. Zijn verzoek kan, evenwel, niet worden ingewilgd en de inspanningen van Simão Pinhão dienen slechts om de vijand in bedwang te houden. Op dat moment duikt Simão Correa niet ver van Ruwanella weer op met een leger en tot geluk van de Portugezen imiteert hij het verraad van Jayawira en deserteert naar de generaal in Malwana. Bij de beproefde commandant is niemand meer welkom dan Simão Correa, maar de in 1560 in Goa geïnstalleerde Inquisitie dient eerst te worden gerustgesteld over de deugdelijkheid van Correa’s kijk op de religie. Zijn tekenen van spijt en berouw die hij tentoonspreidt lijken zo welgemeend dat er geen probleem is dat het Heilig Officie hem van alle blaam zuivert. Correa keert terug naar Ceylon in gezelschap van een Portugese vrouw, om zich te bewijzen als een beproefde leerling uit de school van generaal Dom Jerónimo. De strijd wordt met verdubbelde energie hervat en langs de gehele grens volgen aanval en tegenaanval elkaar in snel tempo op. Afonso Moro wordt bij verrassing gevangengenomen en ter dood veroordeeld. Etgala Tota, dat de overgang naar de Maha Oya beheerst, wordt bezet en in januari 1599 wordt een sterk fort gebouwd in Menikkadawara, Het is de bedoeling dat dit fort het hoofdkwartier wordt voor de voorgenomen operaties tegen Kandy. Het gebied om het fort is volledig verwoest; er is geen enkele boom blijven staan. Pusella Mudaliyar, een met zijn positie teleurgesteld man, deserteert naar de Portugezen en hij wordt door hen zo goed ontvangen, dat hij zijn dankbaarheid wil bewijzen. Hij richt een houten omheining op die hij vult met de hoofden van afgeslachte Singalezen. Hij wordt gegrepen en gedood door mannen van Wimala Dharma. Zijn familie wacht een vreselijke afstraffing.

De Singalese Boeddhisten geloven dat de dood slechts een incident is in de keten van het bestaan en dat de dood wordt gevolgd door de wedergeboorte op een hoger of lager niveau, afhankelijk van de verdiensten van het voorafgaande leven. Voor een land waar men dit gelooft, heeft de dood weinig angstaanjagends, ofschoon alleen de koning bekleed is met de macht de doodstraf op te leggen. Er is echter een straf die de koning kan opleggen die in de ogen van zijn onderdanen afschrikwekkender is dan de dood. Hoe groot de verdiensten van een persoon ook mogen zijn, de koning bezit niet de macht hem te verheffen in een hogere kaste dan waarin hij is geboren. Maar de koning bezit wel de macht iemand te straffen door hem te maken tot een kasteloze.

Hier en daar waren in Ceylon tot in het begin van de vorige eeuw2 kleine gehuchten te vinden waarin de zogenaamde Rodi, het volk van het vuil leefde. Hun gehucht was de Kuppayama, de hoop vuil. Het was hun niet toegestaan de grond te bewerken, noch water te vervoeren, noch een plaats van verering te betreden. De daken van hun ellendige hutten mochten slechts naar een kant aflopen en hun belangrijkste bezigheid was bedelen. De opbrengst daarvan werd aangevuld met wat de vrouwen verdienden met prostitutie en de mannen met diefstal. Het is onrein om een Rodi aan te raken en zij zijn verplicht de openbare weg te verlaten zodra zij daarop andere menselijke wezens ontwaren, opdat zij niet de kans lopen met hen in contact te komen. Als de schaduw van een Rodi viel over voedsel dan was daardoor ongeschikt geworden voor menselijke consumptie, Het enige werk dat Rodi mochten verrichten was het van hun huid ontdoen van op het land gestorven vee en het begraven van de karkassen. Van de huiden maakten zij snoeren die bestemd waren om olifanten aan vast te binden. Om het schandelijke verraad van Pusella Mudaliyar te straffen wordt zijn vrouw veroordeeld zich bij de Rodi te voegen. Uit medelijden met haar wordt zij eerst naar de oever van een rivier geleid om haar de kans te geven zich door verdrinking van het leven te beroven.

Zoals is gebleken hebben de Portugezen lang niet altijd succes met hun opmars naar Kandy en veel serieuze tegenslagen vertragen deze. De oevers van de Maha Oya hebben altijd de slechte reputatie gehad dat men er gemakkelijk ziek wordt en tijdens een bepaald seizoen van het jaar zou de vis die daar gevangen wordt vergiftigd zijn. Door de vis te eten, of – wat waarschijnlijker is – als gevolg van het uitbreken van malaria – wordt het garnizoen van Etgalatota door ziekte overvallen en korte tijd later kan het ziekenhuis in Colombo de grote aantallen zieken niet meer onderbrengen.

Een van de eerste zaken die de aandacht van Ayres de Saldanha, die in 1600 vice-rei van de Estado da India is geworden, vereist is de situatie op Ceylon. In tegenstelling tot het met de Portugezen gesloten verdrag, heeft de koning van Jaffna steun verleend aan Wimala Dharma. Met het oog op de voortdurende vijandelijkheden tussen Kandy en de Portugezen, kan dit natuurlijk niet worden getolereerd. De onderkoning geeft Manuel Barreto da Silva, de capitão van Manar, opdracht de koning van Jaffna opnieuw te onderwerpen. Manuel Barreto trekt vervolgens tegen de vorst op met een strijdmacht van 1.000 man. Zijn tegenstander tracht hem te weerstaan met een leger van 12.000 man. Maar voordat er sprake is van vijandelijkheden, onderneemt Frei Manuel van São Matias een bemiddelingspoging. Deze heeft succes, waardoor bloedvergieten vermeden wordt.

Ongeveer tezelfdertijd verwoesten mannen uit de Seven Korales, aangevoerd door Manuel Gomes, een officier die onder de Portugezen heeft gediend, de kust van Chilaw tot aan Negombo. Zij vernietigen de kerken, doden de priesters en eigenen zich de heilige vaten toe. De Portugezen haasten zich naar het bedreigde gebied, maar hoewel zij de dorpsbewoners zonder mededogen doden op basis van beweerde medeschuldigheid, zijn zij niet in staat bij Manuel Gomes te komen. Tezelfdertijd vallen de Singalezen de Portugese buitenposten aan en doden hun tegenstanders met het zwaard. Het gehele district wordt het toneel van een meedogenloze strijd, totdat Gomes tenslotte in een hinderlaag wordt gelokt en de dood vindt. Nadat de strijd tot de maand mei van het jaar 1601 heeft geduurd wordt de rust weer enigszins hersteld. Etgalatota wordt, evenwel, verlaten.

De aankomst van enige Portugese strijdkrachten op een wel heel gelukkig tijdstip versterkt de macht van Dom Jerónimo de Azevedo en door een serie snelle bewegingen bereikt hij Ganetenna, het fort dat de ingang beschermt naar de grote pas die toegang geeft tot de bergen. Pieris moet met deze onverwachte versterkingen bedoeld hebben, dat deel van de grote vloot van Dom André Furtado de Mendoça, dat onder bevel staat van Salvador Pereira da Silva. Zeer tegen de zin van Dom André Furtado in, vindt Dom Jerónimo de Azevedo zijn vroegere strijdmakker, Salvador Pereira da Silva bereidt zijn schepen en troepen enige tijd in te zetten bij de strijd op Ceylon, hetgeen achteraf door vice-rei Aires de Saldanha wordt goedgekeurd, zoals in § 1.0 van deel XVI is vermeld. Na twintig dagen trekken de Singalezen zich plotseling terug naar hun hoofdfort in Balane dat de pas van bovenaf beheerst. De Portugezen haasten zich de sterkte die zij hadden opgegeven opnieuw te bezetten. Acht jaren van hard werken heeft hen tenslotte aan de voet van de bergen gebracht.

Simão Pinhão wordt belast met de leiding van de operaties, terwijl Dom Jerónimo de Azevedo druk doende is een groot leger op de been te brengen om het Singalese koninkrijk te veroveren. Wimala Dharma begint aan een geheime correspondentie met Pinhão, waarin hij hem voorstelt hem koning te maken van het Ceylonese laagland als hij naar hem overloopt. Handelend op instructie van Dom Jerónimo stemt Simão Pinhão zwijgend met het voorstel in. Afgesproken wordt dat de twee partijen gevolmachtigden zullen uitwisselen. Tegenover hen leggen de koning en Pinhão een eed af dat zij trouw aan hun afspraak zullen blijven. Het is de bedoeling van Dom Jerónimo de koning bij die gelegenheid te doen doodsteken.

Wimala Dharma heeft, evenwel, lang genoeg tussen de Portugezen gewoond om het karakter van de mannen met wie hij in zee gaat te kennen. Op zekere morgen verschijnt Manuel Dias in het Portugese kamp. Hij was een page in het leger waarmee Pedro Lopes de Sousa destijds zijn aanval op Kandy heeft ingezet. Hij is door de Singalezen gevangengenomen, nadat Pedro Lopes verslagen was en hij geniet in hoge mate de gunst van Wimala Dharma. De uiterst bekwame Manuel Dias weet zelfs Dom Jerónimo de Azevedo ervan te overtuigen dat hij in hem nog een wonderbaarlijk instrument heeft gevonden om zijn plan Wimala Dharma te vermoorden uit te voeren. Het geheim wordt hem onthuld en hem wordt beloofd dat hij grote eerbewijzen zal ontvangen als hij en zijn mannen meehelpen aan de uitvoering van de onderneming. Manuel Dias stemt hiermee in en zweert alle eden die van hem verlangd worden met grote geestdrift. Om iedere verdenking tegen hem te verminderen keert hij terug naar het Singalese kamp met twee Portugese banieren en twee hoofden.

Het fort van Balane bekroont de hoogste piek van een reeks hoge bergen. De natuur heeft deze positie tot een bijna onneembare sterkte gemaakt en er zijn weinig mogelijkheden om nog iets toe te voegen aan de zekerheid van het fort. De ingang tot het fort ligt aan de basis van een steile rots en hij ligt onder een bolwerk dat de toegang tot de bergen controleert. Deze toegang loopt over een ruw en onbeschut pad, dat smal steil en lang is. De omliggende bergen zijn eveneens sterk bezet en de gehele positie vormt de sleutel tot het Singalese koninkrijk. De legertros onder bevel van de generaal, zet zich in beweging, waarbij Dom Jerónimo zijn beschikkingen met uiterste zorgvuldigheid treft. Er worden detachementen geposteerd langs de gehele weg vanaf Colombo en er worden verzegelde orders gegeven dat op de beslissende dag alle soldaten zich dienen te bewegen in de richting van Ganetenna, zodat als alles goed gaat het gehele Portugese leger deelneemt aan de verwachte triomfale intocht in Senkadagala. In de paasnacht rijdt de generaal uit om de wacht te houden tot hij het leger bevel zal geven zich in beweging te zetten. Slechte voortekenen vergezellen hem op de weg, waar zijn mannen worden belaagd door een wilde olifant, die zo tekeer gaat dat het om een duivels dier lijkt gaan. Twee man vinden de dood en verschillende andere soldaten raken gewond en de generaal zelf ontkomt met moeite, want vuurwapens hebben geen effect op het razende monster.

Ondertussen arriveren de Portugese gevolmachtigden bij het fort in Balane. Zij krijgen toestemming het fort te betreden, waar zij rustig worden gearresteerd, terwijl de Singalezen zich naar beneden haasten waar zij buiten de poort van het fort in hinderlaag gaan liggen. Het van tevoren afgesproken signaal wordt gegeven en de Portugezen, vertrouwend de victorie te zullen behalen, maken zich gereed voor een uitval. Simão Pinhão, evenwel, is net zo scherpzinnig als koning Wimala Dharma en hij dringt erop aan dat met de aanval wordt gewacht tot zonsopgang. Zijn advies zal worden gevolgd en voordat de dag aanbreekt komen drie lascarins die de gevolmachtigden hadden vergezeld aanrennen met het nieuws van hun arrestatie. De grote coup heeft dus gefaald en er zit niets anders op dan de garnizoenen terug te zenden naar hun uitgangsposities, terwijl Wimala Dharma aan Manuel Dias zijn dankbaarheid toont door hem te benoemen tot Maha, of Chef Mudaliyar over al zijn Singalese officieren.

Buiten het eiland Ceylon vinden ook snelle veranderingen plaats. In 1598 volgt Philips III van Spanje zijn vader op als koning van Portugal en met zijn regering begint het politieke en commerciële verval, dat zich voortzet onder zijn opvolger en dat de grootheid van het land vernietigt met een snelheid die uitstijgt boven die van de voorafgaande groei. Drie jaar daarvoor, in 1595, hebben de Hollanders vier van hun schepen naar de Oost gezonden. Deze schepen zijn doorgedrongen tot de peperhaven Bantam en zij zijn na een reis van twee en een half jaar teruggekeerd. In 1597 hebben de Hollanders op het eiland Java een factorij gesticht. Verschillende compagnieën wedijveren met elkaar om zich te verzekeren van de oosterse handel en in 1602 wordt de Verenigde Oost-Indische Compagnie opgericht. Op 31 mei van dat jaar verschijnt de in Antwerpen geboren Joris van Spilbergen met twee Zeeuwse schepen3 van Balthasar de Moucheron aan de oostkust van Ceylon. Op 1 juni komen enige Singalezen aan boord; een van hen spreekt Portugees. De tolk nodigt Joris van Spilbergen namens de mudaliyar uit aan land te komen en na enige inleidende onderhandelingen met de koning van Batticaloa, vertrekt Joris van Spilbergen op 6 juli 1602 naar het hof van keizer Wimala Dharma Suriya in Senkadagala. Hem is overal een ceremoniële ontvangst in het vooruitzicht gesteld en als hij de hoofdstad nadert arriveren er ieder uur boodschappers bij hem die hem naar zijn gezondheid vragen en hem geschenken van de keizer overhandigen. Als Joris van Spilbergen de Mahaweli Ganga bereikt, wordt hij opgewacht door Manuel Dias, die de Hollandse processie naar Senkadagala escorteert. Senkadagala is in die tijd nog een klein stadje met ongeveer 2.500 inwoners, voor het merendeel kooplieden uit Zuid-India. Dezelfde namiddag arriveren er drie gezadelde paarden van het paleis met een oproep voor de keizer te verschijnen. Joris van Spilbergen wordt ontvangen met alle starre formaliteiten van een oosters hof en nadat hij zijn eerbied heeft betuigd stalt hij alle meegebrachte geschenken ter keizerlijke inspectie uit op het karpet. Deze worden weggenomen en in het paleis gebracht om te worden getoond aan de keizerlijke huishouding, terwijl Wimala Dharma Suriya die gekleed is in het wit en in het roze, met zijn gast en diens metgezellen heen en weer wandelt, totdat de Hollanders verlof krijgen zich terug te trekken.

De volgende dag wordt een tweede audiëntie afgesproken, waarop de bezoeker de sluwheid van de koopman met zoveel succes combineert met de hoffelijkheid van de hoveling, dat de aangenaam verraste keizer hem alle peper en kaneel uit de keizerlijke pakhuizen aanbiedt, waarbij hij zich verontschuldigt voor de geringe hoeveelheden, daarbij uitleggend dat hij nooit handeldrijft in deze artikelen, maar dat hij de kaneelbomen zelfs heeft doen vernietigen, om de Portugezen niet naar zijn gebied te lokken. Er volgen dagelijks nieuwe gesprekken want de keizer kan niet genoeg horen over dit nieuwe volk, zijn gebruiken en zijn geloof en het vermaak van de bezoekers wordt besloten met een banket ten paleize, waarbij alles op Europese wijze is geregeld.

Eten neemt in het Oosten niet dezelfde positie in als bij westerse naties. In de tropen hebben mensen minder voedsel nodig dan in streken met een gematigd klimaat. De oosterlingen zijn zich ervan bewust dat het niet nodig is vlees te eten om krachtig te worden, want de olifant, zijnde het krachtigste wezen op aarde, voedt zich niet met vlees. De leer van Boeddha tegen het nemen van het leven van dieren heeft van de Singalezen vrijwel vegetariërs gemaakt en het weinige vlees dat zij eten wordt zodanig bereid dat iedere suggestie van bloed is verdwenen. Zij hebben van de Hindoes de verering van de koe geërfd en niemand eet rundvlees, behalve de paria. Langs de kust wordt gevist en gezouten vis wordt algemeen gegeten, maar op beroepsvissers wordt neergekeken. Rijst is het hoofdvoedsel, ofschoon het wordt aangevuld met een grote verscheidenheid aan groenten, die in overvloed groeien, zelfs in het bos, en die op vele verschillende wijzen worden bereid. Talrijke hartige hapjes stimuleren de eetlust en specerijen worden bij de bereiding van voedsel gebruikt als ontsmettingsmiddel en als middel om de spijsvertering te bevorderen.

Het is, evenwel, niet zulk een soort dis waarvoor Joris van Spilbergen is uitgenodigd, want de keizer heeft lang genoeg onder de Portugezen geleefd om een Europese maaltijd te presenteren. Rijke tapisserieën hangen af van de muren en gerieflijke Spaanse stoelen zijn rond de tafels geschikt. Aan het einde van het banket presenteert Joris van Spilbergen de koning een portret van Prins Maurits in volle wapen-rusting te paard. Het portret valt bij Wimala Dharma zeer in de smaak. Hij geeft bevel het in zijn eigen kamer op te hangen, opdat hij het vaker kan zien. Als laatste en grootste eerbetoon aan de Hollanders staat de vorst hen een interview toe met de keizerin; Dona Catarina verschijnt in Europese kleding, vergezeld door twee kinderen, een prins en een prinses. Om de Hollandse bezoekers te eren ziet de keizerin af van het dragen van lange witte kleding met gouden versierselen, In plaats daarvan draagt deze dochter van Karalliyada die jaren lang onder de naam Dona Catarina onder de Portugezen in Manar heeft geleefd, een daar naar Portugese snit gemaakte jurk.

Hoe bitter de vijandelijkheden tussen Wimala Dharma en de Portugezen ook zijn geweest, zowel de keizer als de keizerin koesteren sterke Europese sympathieën. Dezelfde gevoelens leven ook onder de hovelingen, die niet alleen bestaan uit Singalezen afkomstig uit het laagland, maar ook uit Portugezen en Mestiços. De keizer heeft iedereen welkom geheten die het zwaard goed kan hanteren en onder zijn attapattu of lijfwachten bevinden zich Portugezen, moren en kafirs. Veel edelen dragen Portugese namen en de keizer en zijn vrouw spreken evengoed Portugees als hun moedertaal. De Portugese jas en de Portugese muts of barrete zijn in een ietwat vervormde toestand ook na het overlijden van Wimala Dharma in Kandy veel gedragen kledingstukken gebleven. Een eeuw lang blijven Portugese ideeën de smaak aan het hof in Kandy beïnvloeden, totdat deze op hun beurt de Dravidische invloeden die gedurende de laatste eeuw van hun bestaan opkomen, beïnvloeden.

Het bezoek van de Hollanders is de keizer zo aangenaam geweest dat hij met oosterse overdrijving betoogt dat als Prins Maurits een fort in zijn gebied zou willen laten bouwen, hijzelf en zijn vrouw in persoon een bijdrage zouden leveren in de aanvoer van stenen en dat hij zijn keizerrijk vanaf die dag Vlaanderen zal noemen. Als Joris van Spilbergen tenslotte naar de kust vertrekt, laat hij een bijzonder geschenk aan de keizer achter, als tegenprestatie voor alle ontvangen giften. Dit door Wimala Dharma op hoge prijs gestelde geschenk bestaat uit twee westerse musici, Hans Rempel en Erasmus Martsberger, die tot het gevolg van Joris van Spilbergen behoren. De keizer heeft een grote voorkeur voor westerse muziek, omdat het westen een grotere verscheidenheid in muziekinstrumenten kent dan het Oosten. Op 8 augustus neemt Joris van Spilbergen een Portugese galjoot, met 46 man aan boord, onder bevel van António da Costa Monteiro. De buit bestaat onder meer uit wat peper en kaneel. Op 11 en 12 augustus maakt Joris van Spilbergen nog een enige Portugese sampans buit. Hiermee komt het aantal gevangengenomen Portugezen op circa honderd.

Een paar maanden later, op 28 november 1602, arriveert vice-admiraal Seebald de Weert met andere schepen. Hij wordt gastvrij aan het hof ontvangen en uitgenodigd deel te nemen aan een aanval op Colombo, die de keizer op dat moment van plan is te ondernemen. Hij belooft dit te doen op voorwaarde dat hij wordt schadeloosgesteld voor de te maken kosten. Op 14 januari zeilt hij weg naar Atjeh, met een grote hoeveelheid kaneel en peper, zijnde een gift van Wimala Dharma, die hem echter heeft verzekerd “dat hij geen koopman is, maar een soldaat. Die geen huizen bouwt of gewassen plant of die iets anders onderneemt waarmee hij winst kan maken, maar die zich slechts bekommert hoe hij zijn land kan beschermen.”

Ondertussen maakt Dom Jerónimo plannen om opnieuw een poging te ondernemen het fort in Balane te veroveren, want hij vertrouwt erop dat het numerieke overwicht van zijn strijdkrachten en de veronderstelde demoralisatie van de Singalezen door de desperate strijd van de laatste jaren, zullen voorkomen dat hem hetzelfde lot zal treffen als zijn voorganger. In januari van het jaar 1603 begint zijn, door vice-rei Ayres de Saldanha versterkte leger, die hoopt dat daarmee een snelle overwinning op Wimala Dharma kan worden geboekt, aan de opmars en het bereikt Ganetenna, vanwaaruit wegen worden geopend naar de basis in de bergen waar het fort Balane staat. Er worden batterijen op de omliggende hoogten gestationeerd en er komt een reguliere belegering tot stand, maar door de sterkte van de positie wordt er weinig vooruitgang geboekt. Op 1 februari verschijnt er plotseling een dorpeling in het Portugese kamp die aanbiedt een geheim pad te wijzen dat naar de sterkte leidt. Het aanbod wordt aanvaard en er wordt een aantal soldaten met de gids meegestuurd om de vijand te verrassen. Geleid door hun gids beklimmen de mannen moeizaam een steil en slecht begaanbaar pad en bij het aanbreken van de dag bereiken zij de muren van het fort, maar hun gids is opeens verdwenen.

De jubelende Portugezen bezetten het fort en vieren het feit dat zij na negen jaar van moedige strijd de laatste wijkplaats van hun Singalese tegenstander hebben ingenomen op plechtige wijze. Vanaf dit hoge punt hebben de Portugezen een goed uitzicht op de laagvlakte die zich aan hun voeten uitstrekt. Ver in het westen kan men de glittering van het zonlicht zien reflecteren op de golven van de Indische Oceaan. De basis wordt overschaduwd door een grote platte rotsformatie die de loodrechte zijde van Nav Gala, bekroont, tezamen met de gracieuze en op een kasteel lijkende massa van Utuwan Ka’da, die in het midden van het uitzicht oprijst, terwijl rechtsonder daarvan de forten van Ganetenna en Buddassagoda zichtbaar zijn. Zij worden overschaduwd door de sombere grootheid van Ura Kanda en Batala Gala. Zij zien zichzelf in hun verbeelding als de meesters van heel dit prachtige land en zij mopperen over de onverschilligheid van hun generaal die zich niet haast zijn overwinning bekend te maken.

Dom Jerónimo vertrouwt de zaak niet; de mysterieuze verdwijning van de Singalese gids geeft hem een ongemakkelijk gevoel en hij besluit te wachten op de komst van de zeer ervaren Simão Pinhão voordat hij verder actie onderneemt. Zijn vrees blijkt niet ongegrond te zijn, want op de vijfde morgen deserteren de lascarins, zonder wie de Portugezen hulpeloos zijn in de bergen, en masse naar Wimala Dharma. Het begint erop te lijken dat het leger van Dom Jerónimo hetzelfde lot zal treffen als dat van Pedro Lopes de Sousa in 1594. Er worden boodschappers omgekocht die de garnizoenen rond Colombo moeten waarschuwen. En tachtig zorgvuldig uitgekozen mannen dienen de passage te bewaken die de vijand geacht wordt te moeten passeren, terwijl de Portugezen haastig alles klaar maken voor hun terugtocht. Bij het aanbreken van de dag blijkt dat het in de omliggende bergen en valleien krioelt van vijandige Singalezen, wier trommels en trompetten te horen zijn. De desperate inspanningen van de tachtig uitgelezen manschappen houden hen tot de middag op afstand en om drie uur in de middag beginnen de Portugezen met groote spijt aan de evacuatie van het fort. Zij laten alles achter behalve de munitie. De Singalezen vallen als aasgieren naar beneden om de in het fort achtergelaten voorraden te plunderen en zij achtervolgen al spoedig de afdalende Portugezen, ondanks het hevige vuur waarmee dezen hen voortdurend bestoken. De Portugezen hebben al tweederden deel van de terugweg afgelegd als zij plotseling de banieren van Simão Pinhão, die zich haast om hen te hulp te schieten, in de verte zien. Tegen zonsondergang heeft het terugtrekkende leger de voet van het gebergte bereikt, ofschoon de Portugezen bijna honderd man aan doden en gewonden hebben te betreuren. Daar ontvangt Dom Jerónimo de Azevedo een boodschap van Samarakon die er bij hem op aandringt zijn terugtocht vooral voort te zetten, want anders zal er binnen drie dagen geen Portugees meer op Ceylon in leven zijn, omdat het gehele land zich heeft bewapend.

Samarakon zelf is met de grootste spoed vertrokken om de generaal te hulp te snellen. Onderweg wordt hij opgewacht door een deputatie die hem vraagt zich te onderwerpen aan de Singalese Kroon, waarbij hij de verzekering ontvangt dat allen bereid zijn hun leven voor hem te geven. Zij onderstrepen dat zich nog nooit een zo gunstige gelegenheid heeft voorgedaan de Portugezen het land uit te drijven. Zou hij er echter voor kiezen zijn lot te verbinden met dat van de vreemdelingen, dan zijn zij niet in staat hem te volgen, omdat zij al plechtig hebben beloofd zich in te zetten voor de bevrijding van het land. Het verzoek aan Samarakon stelt hem bloot aan een grote verleiding, maar de nobele Singalees verwerpt de idee disloyaal te zijn aan de erfgenaam van zijn laatste meester, Dharmapala. Samarakon zendt inlichtingen over wat er is gebeurd aan Simão Pinhão, terwijl hij de deputatie van samenzweerders meedeelt dat deze aan hun kant staat. Maar dat besloten is niets te ondernemen voordat de Portugezen in Sitawaka arriveren. Hij vraagt hem daarom de plannen voorlopig geheim te houden.

De Portugezen bereiken Ganetenna, vanwaaruit zij zich beetje bij beetje terugtrekken naar Sitawaka, waarbij zij de gehele weg bestookt worden door de Singalezen, net zoals Edirille Rala heeft gedaan bij hun vlucht uit Gurubewila. Driehonderd Portugese lijken markeren de weg als zij op de vijftiende dag de brede Kelani Ganga oversteken en Malwana bereiken. Hier wacht hen een andere vreselijke verrassing, want de Singalezen hebben Malwana al aangevallen en geplunderd en 19 grijnzende hoofden hangen van een tak van een boom af en groeten Dom Jerónimo de Azevedo als hij terugkeert naar zijn paleis, waaraan zijn wreedheden zo’n duivelse naam hebben gegeven. De Nestoriaanse christenen uit Malabar, die zij aan zij vechten met de Portugezen en die nutteloos blijken te zijn door gebrek aan opium waarvan zij afhankelijk blijken te zijn, zijn bijna tot de laatste man afgeslacht.

Voor de tweede maal is Dom Jerónimo de Azevedo, een van de meest prominente Portugese militaire aanvoerders in de Oost, door de Singalezen overijld op de vlucht gedreven. Het verlies aan mensenlevens is aanzienlijk, maar het verlies aan prestige is nog veel aanzienlijker en het gevolg daarvan zal nog vele jaren zichtbaar zijn. Veel officieren en manschappen die hebben deelgenomen aan de terugtocht zijn aan het einde van hun krachten en bezitten ook geen pardão meer. Zij maken van de gelegenheid gebruik naar Colombo te deserteren. Wat dit laatste betreft is de generaal zeer bezorgd als hij in Malwana plannen maakt voor de nabije toekomst. Op 15 maart 1603 schrijft hij zijn mannen een brief, waarin hij hen vermaant en oproept zich rond hem te verzamelen en hij voegt daaraan toe: “Ik verwacht u hier met een matje voor mijn tafel, want brood en vlees zijn de enige lekkernijen die de Singalezen mij gelaten hebben.”

Deze oproep is niet vergeefs gedaan en er staat al spoedig een nieuw leger in het veld. António Baretto, een van de dienaren van Samarakon, is zeer in aanzien gestegen tijdens de terugtocht; hij heeft verhinderd dat een groot aantal mannen dat naar de Singalezen is gedeserteerd, zich op de vluchtende Portugezen heeft gestort, door angstvallig voor hen te blijven lopen, om dit te voorkomen. De buitenposten, die met zoveel moeite zijn bezet om de verbindingen te onderhouden met een triomferend leger dat successen aan het boeken was in Kandy, zijn in handen gevallen van Wimala Dharma, omdat hun garnizoenen zijn omgebracht met het zwaard of de gevangengenomen garnizoensleden zijn verdeeld over de koninklijke dorpen. Van de veroveringen van Jayawira is, alles behalve Galle, verloren gegaan. Dankzij de persoonlijke invloed van Samarakon is Galle voor de Portugezen behouden gebleven.

De muren van Colombo verkeren in ruïneuze staat en iedereen zet zich met grote ijver aan de taak deze te repareren. De ervaring heeft aangetoond dat het vrijwel onmogelijk is voor de Singalezen, die niet over belegeringsartillerie beschikken, Colombo uit de handen van de Portugezen te rukken zolang als de zee openblijft. Als de Singalezen slechts hadden kunnen beschikken over een paar schepen waarmee zij de haven zouden kunnen blokkeren, dan hadden de Portugezen hun vernietiging nauwelijks kunnen ontlopen.

Het is op dit kritieke moment in de geschiedenis van het eiland Ceylon dat Seebald de Weert op 25 april 1603 met de heel noodzakelijke schepen in Batticaloa aankomt. Op 1 juni bereikt Seebald de Weert het bericht dat de keizer, die een paar dagen daarvoor de stad Menikkadawara heeft veroverd, dicht in de buurt is. Hierop trekt hij, vergezeld van al zijn officieren en tweehonderd manschappen, verder met de bedoeling de vorst te ontmoeten. Er worden hartelijke groeten met Wimala Dharma uitgewisseld, waarna zij zich gezamenlijk naar Sampanturai begeven. Daar wordt de meerderheid van de Hollanders weggestuurd met de opdracht naar de schepen terug te keren, maar in plaats van dit te doen, gaan zij naar de stad, waar zij zich bezatten.

De heersende mening onder de Hollanders is dat zij van plan zijn beslissende invloed uit te oefenen op het lot van het Singalese volk, hetgeen enige toelichting vergt. De Portugezen zijn, de zwarte uit Afrika afkomstige troepen buiten beschouwing latend, zeer gematigd in het gebruik van alcohol en tweeduizend jaar Boeddhisme met zijn verbod op het gebruik van alcoholische dranken heeft van de Singalezen in die tijd vrijwel een volk van onthouders gemaakt. “Zij verafschuwen dronkenschap”, schrijft Robert Knox, die in de zeventiende eeuw jarenlang op Ceylon heeft gewoond. “noch zijn er veel die zich daaraan overgeven.” Een zeker aantal spiritualiën wordt gedistilleerd uit kokospalmen (toddy), het sap afgetapt uit bloeiende kokospalmen, maar dat is hoofdzakelijk voor de export. Mannen uit hogere kasten raken geen alcohol aan, omdat dit sociaal niet aanvaardbaar is en de mogelijkheid dat alcohol door vrouwen zou worden genuttigd, komt niet in het hoofd van Singalezen op. Water is de algemeen gebruikelijke drank, behalve bij een of twee lagere kasten, die de toddy van sommige soorten palmbomen drinken. De hunkering naar een stimulerend of kalmerend middel wordt door de Singalezen gestild met het kauwen van betelbladeren, die verkregen worden van planten die behoren tot de peperfamilie. Hierop wordt gekauwd tezamen met een schijfje sterke arekanoten en een beetje citroen. Het kauwen op betelbladeren is gebruikelijk in alle sociale klassen van de Singalese maatschappij, evenals het drinken van thee in Japan algemeen gebruikelijk is.

Betelblad is hetgeen een maagd aan haar geliefde geeft; het is de verfrissing die wordt aangeboden aan iedere gast; het vergezeld iedere uitnodiging om deel te nemen aan de oogst of om een bruiloft bij te wonen; het verbergt vaak het smeergeld waarmee een burger een gesprek met een ambtenaar tracht te bewerkstelligen. De edelman wordt op zijn reis vergezeld door een page met lang haar die een grote opgesmukte beteltas over zijn schouder draagt, terwijl hij in zijn hand een rijkelijk versierde doos van goud of zilver, gevuld met citroen draagt. Deze milde stimulerende stof vervangt de lust naar alcoholische dranken, die de oosterlingen zo ergert. De aankomst van Seebald de Weert en zijn dronken zeelieden markeert een tijdvak in de geschiedenis van Ceylon.

De exacte details van de tragedie die volgt zijn niet bekend. Het ergert Wimala Dharma dat, in tegenstelling tot zijn bevelen, Portugese opvarenden van vier door Seebald de Weert in de omgeving van Batticaloa genomen Portugese vaartuigen door de Hollanders zijn vrijgelaten, maar desondanks staat hij Seebald de Weert een formele audiëntie toe, waarop de laatste de keizer onder druk zet zijn schepen te bezoeken. Maar hierin heeft de keizer geen zin. Vervolgens wordt gediscussieerd over de aanval van de Hollandse schepen op Galle en de keizer vraagt de Hollanders dringend naar Galle te zeilen; hijzelf, zegt hij, moet terugkeren naar de hoofdstad, waar hij de keizerin alleen heeft achtergelaten. Seebald de Weert, die onder invloed van likeur verkeert, verklaart onomwonden dat als de keizer niet zijn schepen bezoekt, hij op zijn beurt niet naar Galle zal zeilen en hij eindigt met een grove opmerking aan het adres van de keizerin. De geprikkelde monarch draait trots zijn rug naar de dronken zeeman en gebiedt de wachtende edellieden “bindt die hond vast.” Vier van hen leggen hun handen op hem, waarop deze zijn geweer te voorschijn haalt en om hulp schiet. Hij poogt vervolgens uit de kamer te ontsnappen, maar een van de edellieden grijpt hem bij zijn haar, terwijl een ander zijn zwaard trekt en hem zijn hoofd afslaat.

De keizer is geen getuige geweest van het gebeurde en hij is heel verdrietig als hij daarvan verneemt, maar het onheil kan niet worden teruggedraaid en er wordt besloten, nu de leider is gedood, alle anderen ook te doden. Hiertoe worden orders gegeven; de dronken Hollanders worden uit de huizen gejaagd en meer dan vijftig worden met het zwaard omgebracht. Enigen weten te ontsnappen door naar de schepen te zwemmen. Een jonge man wordt gespaard en door de keizer in dienst genomen. Het nieuws van het gebeurde, niet minder tragisch dan onverwacht, veroorzaakt consternatie aan boord van de schepen, maar de Hollanders zijn ervan overtuigd dat er sprake is geweest van een misverstand en de volgende morgen zenden zij een Singalees aan land met een brief. Kort daarna wordt een brief van de keizer ontvangen. “Hij die wijn drinkt”, schrijft de koning, “is walgelijk. God heeft het recht doen zegevieren. Als u vrede wenst, het zal vrede zijn. Als u oorlog wil, het zal oorlog zijn.”

Er wordt prompt een onderdanig antwoord gezonden aan de keizer, die alweer op de terugweg is naar zijn hoofdstad en veertien dagen later arriveert een boodschapper bij de Hollandse schepen. Hij heeft een brief van Wimala Dharma bij zich, waarin de keizer verzekert dat zijn houding tegenover de Hollanders nog steeds onveranderd is en hij nodigt de zeelieden uit hem te helpen bij de verovering van Colombo en Galle. De onderhandelingen daarover leiden niet tot overeenstemming en op 28 juli zeilt de vloot weg zonder ook maar iets te hebben ondernomen. De dwaasheid van een dronken Hollander heeft de verwijdering van de Portugezen van Ceylon voorkomen.

De vijandelijkheden slepen zich voort. Samarakon, die uitgezonden is om de Portugezen te helpen, blijkt niet in staat iets te bereiken en Dom Jerónimo de Azevedo, die ontevreden is over het gedrag van de grote Singalees, arresteert hem en zendt hem in kettingen naar Goa, vanwaar hij nooit meer terugkeert naar zijn geboorteland. De rest van het jaar 1603 gebeurt er niets van betekenis op Ceylon, want de volkeren zijn te zeer uitgeput om de strijd te hervatten, maar vroeg in 1604 verandert de stand van zaken totaal door het overlijden van Wimala Dharma. Voortdurende blootstelling aan de strijd heeft haar invloed op deze man van staal niet gemist en frequente aanvallen van koorts waarschuwen hem dat hij niet lang meer te leven heeft. De vermoeide koning begint zijn huishouding op orde te brengen. Hij ontbiedt zijn ministers in zijn kamer en stelt hun de regent voor die gedurende de minderjarigheid van zijn zoon, Astana Bandara, zijn neef Senerat, die zich heeft ontdaan van zijn priestergewaad en hij vraagt hun hem hun steun en trouw te beloven. De bejaarde chefs staan stil, terwijl de tranen over hun door de oorlog getekende gezichten stromen, terwijl de eerste minister de verlangde belofte namens allen aflegt. Zij trekken zich vervolgens terug en de nog jeugdige koningin en haar jonge kinderen worden geroepen en plechtig aan de zorgen van de regent toevertrouwd.

Een mijl ten noorden van de moderne stad Kandy ligt de heuvel van Asgiriya. De nieuwsgierige bezoeker die de moed heeft naderbij te komen door de ellendige omgeving zal een beetje terzijde een smal pad dat loopt door kaal gras zien. Daarvoorbij staan enige oude bomen, met zwaar ruikende ivoorkleurige bloemen, die een kleine tempel van massieve stenen overschaduwen. Daarachter is een spoorwegtunnel waaruit nu en dan wolkjes van roetige rook ontsnappen en dichtbij staat een christelijke school, wat wellicht gezien kan worden als een mogelijkheid een ten dode opgeschreven volk weer tot leven te brengen, aldus Pieris. Het is op deze plaats dat eeuwen geleden de heersers van Senkadagala zijn gecremeerd.

Hier wordt een grote brandstapel opgericht, geladen met de rijkste oosterse specerijen. Begeleid door het schrille geweeklaag van de fluiten en de sombere roffels op de begrafenistrommels, wordt het lichaam van Wimala Dharma, in een trage processie waarin duizenden meelopen, die het behaarde gezicht en de lange gestalte van de vorst gekend hebben, naar de brandstapel gebracht. Na een paar uren is er nog slechts een hoop as over, maar als men deze hoop beroert blijkt het hart van de overledene, dat dappere hart dat zoveel jaren voor het land geklopt heeft, ongeschonden door het vuur te voorschijn te komen.

Een zucht van dankbaarheid stijgt op uit Portugees Azië als het ‘Zwaard van de Staat’ is overgegaan in de aarzelende greep van de voormalige priester. Er valt nu een donkere sluier over de zaken die zich afspelen in Kandy, waarvan gedurende de komende zeven jaar nauwelijks een glimp kan worden opgevangen van wat er achter de sluier gebeurt. Koning Filipe II van Portugal is de oorlog meer dan moe. Hij stelt voor het eiland Ceylon te verdelen onder de Singalezen, waarbij prins Dom João, die nog steeds aan een van de colleges in Goa wordt opgevoed, een van de rivaliserende koningen van Ceylon wordt. Dit denkbeeld wordt niet aanvaard. Integendeel, de prins wordt kort daarna naar Europa gezonden. De vice-rei op zijn beurt is bezig met het samenstellen van een grote expeditie, om de stijgende macht van de Hollanders in de zuidelijke zeeën te weerstaan en hij geeft Dom Jerónimo de Azevedo opdracht zich een beetje in te houden totdat hij naar Colombo en Galle terugkeert

In de tussentijd wordt er overal bitter en niet zonder reden geklaagd over de onderdrukking en tirannie van de inheemse bevolking door Portugese ambtenaren, die van hen meer rechtvaardigheid hebben verwacht dan zij gewend zijn van hun eigen mensen te krijgen. De opbrengsten van de parelvisserij juist berekend en ammunitie voor het voeren van oorlog worden systematisch gesmokkeld naar vijandelijk gebied, zelfs vanuit de Portugese vestigingen aan de kusten van het zuiden van Voor-Indië. Bovenal is er de immer aanwezige vrees voor de intriges van de Hollanders, wier schepen al gezien zijn aan de westkust van Ceylon en die van inlichtingen worden voorzien door spionnen in Colombo.

Met het overlijden van Wimala Dharma, evenwel, veranderen de zaken. De generaal laat koning Philips III weten dat de politiek van concentratie, aanbevolen door de vice-rei, een desastreuze invloed zal hebben op de geest van de Singalezen, die nog steeds trouw blijven aan de Portugese macht en dat deze politiek tezelfdertijd het de Hollanders zal mogelijk maken een steunpunt op het Eiland te verkrijgen. Hij vertrouwt erop dat de onmiddellijke toevoeging van driehonderd soldaten aan zijn leger het hem mogelijk zal maken Ceylon voor eens en altijd te veroveren. Koning Philips III gaat hiermee akkoord. Het werk van de verovering heeft al zoveel bloed en geld gekost dat het niet langer mogelijk is terug te trekken. Er wordt een strikt onderzoek ingesteld naar het gedrag van de ambtenaren die zich niet aan de wet houden, terwijl er instructies worden uitgevaardigd dat het vertrek van schepen uit verdachte havens nauwkeurig gecontroleerd zal worden en de kust van Manar tot Galle zal worden geblokkeerd om te voorkomen dat de buiten-landers contact hebben met Singalezen. Door deze maatregelen blijven de Singalezen verstoken van noodzakelijke goederen die het Eiland niet zelf voortbrengt.

Hiervan is kleding het belangrijkste; verreweg de meeste kleding die Ceylon nodig heeft wordt ingevoerd uit Voor-Indië. Op de tweede plaats komt opium, dat in grote hoeveelheden door de Singalezen wordt geconsumeerd. Zij vinden hierin een krachtig voorbehoed-middel tegen verschillende ziekten die op de loer liggen in een heet en zeer vochtig land, ofschoon misbruik van drugs niet algemeen verbreid is. Wat de mensen in het hooggelegen binnenland bovenal nodig hebben is zout, dat niet in Ceylon wordt gevonden en dat vooral verkregen wordt van de zoutpannen voorbij Walawe Ganga. Een andere bron van aanbod van zout is het Chilaw district, terwijl er ook grote hoeveelheden komen van Trincomalee en Jaffna. Dit lokale zout, dat in het droge seizoen naar Kandy wordt vervoerd op de rug van ossen, wordt gewoonlijk verkregen door zeewater te doen verdampen, een methode die gebruikelijk is in China en die eeuwen geleden is overgenomen. De vraag naar zout is echter groter dan het aanbod en daarom worden er scheepsladingen zout aangevoerd uit het zuiden van Voor-Indië. De Portugezen zijn van mening dat als het aanbod van drie noodzakelijke producten gedurende een periode van drie jaren kan worden afgesneden de Singalezen gedwongen zullen zijn zich te onderwerpen en koning Philips III geeft opdracht dit plan met voortvarendheid uit te voeren.

Er wordt opdracht gegeven de fortificaties van zowel Galle als van Colombo zonder vertraging te versterken. De haven van Galle, de eerste meest zuidelijke haven van Azië, is van het grootste belang voor de handel in de Zuidelijke Zeeën en gevreesd wordt dat de Hollanders zullen pogen Galle te veroveren. Koning Philips hecht eraan dat in Galle daarom een werf en een arsenaal worden gebouwd, maar dit wordt verijdeld door de lokale autoriteiten, die het niet eens kunnen worden over de noodzakelijk te zetten stappen. De douane-heffingen, de opbrengsten van Manar en het tribuut dat verschillende Indische vorsten verschuldigd zijn worden voor het doen van uitgaven voor de oorlogvoering ter beschikking gesteld van Dom Jerónimo de Azevedo. De bisschop van Cochin, onder wiens spirituele jurisdictie Ceylon is geplaatst, wordt uitgenodigd het Eiland te bezoeken, niet zozeer om de soldaten te bemoedigen, maar om te zien dat de inheemsen rechtvaardig en mild worden behandeld door de ambtenaren die het strikt verboden is zich in te laten met de handel.

Senerat is niet de enige vijand; ook Satan dient bestreden te worden. Want het bezit van een land met uitgestrekte hulpbronnen is niet alleen belangrijk voor het Império Português do Oriente, maar ook voor de zielen van dertigduizend belijdende christenen, wier verlossing in gevaar zou kunnen komen als zij in handen vallen van ongelovige broeders, of in die van de ketterse Hollanders. Een van de zaken die is bevolen is dat geen Singalees mag worden gedoopt totdat hem behoorlijk de catechismus is onderwezen, want de koning is erover ingelicht dat er slechte resultaten zijn bereikt als hiermee de hand wordt gelicht. Zes jaar eerder heeft zijn voorganger bevolen een groter aantal priesters naar het Eiland te zenden en dat deze of zij nu worden ingezet in het onderwijs of bij de verkondiging van het Evangelie, zich vertrouwd dienen te maken met de landstaal, want de verkondiging van het geloof met behulp van een tolk is gebleken geen succes te zijn. Als gevolg hiervan zenden de jezuïeten, die zich in 1540 in Indië hebben gevestigd, een paar leden van hun orde naar Ceylon. Zij worden, ondanks oppositie van de franciscanen, verwel-komd door Dom Jerónimo de Azevedo, wiens eigen broer een zeer vooraanstaand lid van de Societas Jesu is geweest. De generaal bouwt voor hen uit eigen middelen hun casa in Colombo, waar zij in 1605 hun Colégio openen, en hij wijst hun de 62 dorpen toe, die voorheen tot het domein van de Munnesseram Tempel hebben behoord, tezamen met enige waardevolle koninklijke dorpen. Spoedig na de jezuïeten komen de dominicanen en augustijnen naar Ceylon. Er wordt een poging gedaan het Eiland onder de vier kloosterorden op te delen, maar daarvan komt in de praktijk weinig terecht, omdat men de grenzen van de invloedsferen niet in acht neemt.

Er is meer nodig om Ceylon voor de Portugezen te behouden dan missionair enthousiasme, maar dit kunnen de politieke autoriteiten in Goa niet bieden, want alle beschikbare hulpbronnen zijn toebedeeld aan de expeditie waarmee vice-rei Dom Afonso de Castro in hoogsteigen persoon in 1606 naar de Zuidelijke Zeeën vertrekt. Deze expeditie is in deel XVI besproken; zie pagina 54 e.v. Van de expeditie van de vice-rei maakt ook deel uit Samarakon Rala, aan wie de koning heeft getracht genoegdoening te verschaffen voor de grote onrechtvaardigheden die hij heeft ontvangen uit de handen van Dom Jerónimo de Azevedo. Er worden orders uitgevaardigd dat de Singalese edelman met alle voorkomendheid dient te worden behan-deld dat al zijn eigendommen die van hem genomen zijn aan hem dienen te worden teruggegeven en dat alle eisen van hemzelf of en van zijn gezin royaal dienen te worden ingewilgd. Hij wordt zelfs benoemd tot capitão van Goa, een positie die hem een zetel verschaft in de Concelho do Estado da India van de onderkoning, een onderscheiding zoals die waarschijnlijk in de komende 300 jaar nimmer door een Europese regering aan een oosterling is gegeven.

De vloot waarmee de vice-rei uitvaart is de grootste vloot die ooit uit Goa is uitgevaren. Een serie van hardnekkige krachtmetingen eindigt in het totale falen van de Portugezen hun doelstelling te bereiken en de vice-rei zelf sterft in juni 1607 aan een gebroken hart in Malacca. Er kan derhalve geen sprake zijn dat er hulp uit Goa zou kunnen worden verwacht. De raadsleden van Colombo schrijven aan de koning om hem te informeren. Ceylon is doende “De staat op te eten.” In de drie jaren die vooraf zijn gegaan aan 1609 heeft Colombo slechts vijftig man uit Indië ontvangen en alles wat Dom Jerónimo in staat is te doen is het zenden van twee expedities een jaar lang in vijandelijk gebied. Zij ontvangen de opdracht ieder levend wezen dat zij tegenkomen te doden en alle voedsel mee terug te brengen waarop zij de hand kunnen leggen. Simão Pinhão en Simão Correa, alsmede Dom Constantino Navaratna, een telg uit de koninklijke familie die in Matara Samarakon is opgevolgd, staan meestal aan het hoofd van deze expedities, maar desondanks hebben de Portugezen gewoonlijk te weinig te eten.

De teleurstelling van Dom Jerónimo de Azevedo uit zich in de stijging van zijn wreedheid, terwijl hij het optreden van zijn onderofficieren tegenover de bevolking aan henzelf overlaat. Hierdoor treedt iedereen op als hem goeddunkt. De Singalese bevolking is onderworpen aan vreselijk strenge afpersingen; hun tempels worden meedogenloos verwoest. En terwijl de diensten van loyale Singalezen, zoals Samarakon slecht worden beloond, worden afvalligen van het soort van Simão Correa met open armen ontvangen en bevorderd tot posities met grote macht en verantwoordelijkheid. De fortificaties van Colombo zijn zodanig verwaarloosd dat vee gemakkelijk zijn weg over de muren kan vinden; er is geen ziekenhuis dat die naam waardig is en de soldaten sterven van honger en gebrek, omdat hun soldij niet wordt uitbetaald en zij lopen rond in kleren die weinig beter zijn dan ruwe dierenhuiden. De Fransman François Pyrard de Laval4, die Ceylon in 1608 bezoekt, heeft een verslag nagelaten. Hierin schrijft hij dat de Portugese soldaten meest misdadigers en bannelingen zijn en dat er alleen maar vrouwen met een slechte naam naar Ceylon worden gezonden. Hij voegt hieraan toe dat “de Singalezen hun Portugese gevangenen niet willen doden, maar hen met afgesneden neus terugzenden, omdat zij hun grond niet willen vervuilen met de lichamen van vreemdelingen.” Aan de andere kant is het gebruikelijk dat Portugese soldaten die een misdaad hebben begaan, naar de Singalezen overlopen, om te ontkomen aan de gevolgen van hun misdaad. Hiertoe is in Colombo een heiligdom gebouwd, dat in 1610 wordt gevolgd door een heiligdom in Galle. De misdadiger die zijn toevlucht in een heiligdom zoekt, kan daar niet worden gearresteerd, behalve in gevallen van hoogverraad, valse munterij of het ombrengen van een drost of rechter.

De twintig jaren voorafgaande aan 1610 hebben 12.000 Portugese levens en de schatkist een halfmiljoen cruzados gekost, maar het einde lijkt verder weg dan ooit te liggen. In een geheime brief die iemand aan koning Philips schrijft, zegt hij “Ik verklaar dat de hoofdoorzaak is, dat wij Portugezen slechte christenen zijn, die weinig vrees voor God hebben.”

Onder zulke omstandigheden is het niet verrassend dat de koning zijn bittere teleurstelling uitspreekt over het mislukken van een onderneming die er zo veelbelovend heeft uitgezien. En nu kan zich nauwelijks een gunstiger gelegenheid voordoen om de taak te voltooien, want in 1609 – in welk jaar ook Senerat, die de koningin-weduwe heeft getrouwd en alle weerstand tegen de Portugezen staakt, consolideert zijn positie door de troon te bestijgen – is er het Twaalfjarig Bestand overeengekomen met de Verenigde Provinciën, een bestand die een formele erkenning van de onafhankelijkheid van de laatste betekent.

In 1611 is de Portugese regering in Indië in staat 700 Portugese soldaten ter beschikking van Dom Jerónimo de Azevedo te stellen. In augustus van dat jaar trekt hij persoonlijk ten strijde met 700 Portugese soldaten en 25.000 lascarins. Bij het oversteken van de Mahaweli Ganga bieden de Singalezen enige tegenstand. Maar als de Portugezen op een bepaald moment beginnen te wijken, springt Frei Gaspar de la Madalena, een franciscaner monnik, in de rivier, hij steekt een kruis omhoog en roept de mannen toe hem te volgen. Uitgedaagd door religieus enthousiasme en opwinding, zetten zij de aanval in en verdrijven de vijanden spoedig uit hun verdedigingswerken. De Portugezen nemen de verlaten hoofdstad van Kandy in en steken haar in brand. Na het omliggende land te hebben verwoest en een garnizoen van twee compagnieën, onder bevel van António Costa Monteyro, in Balana5 te hebben gelegerd, trekken de Portugezen zich terug naar Colombo, op afstand gevolgd door vijanden die aanvallen uitvoeren op de achterhoede en menig man doden. Na zijn nederlaag onderwerpt Wimala Dharma zich aan de Portugezen en geeft hij zijn beide zoons in handen van enige franciscaner monniken om te worden opgevoed als katholieken. Er wordt een verdrag met de koning van Kandy aangegaan en in een brief aan koning Philips III wenst Wimala Dharma de vorst geluk met diens troonsbestijging en hij spreekt de wens uit waardig te worden gevonden om zijn plaats in te nemen tussen de vorsten in Azië die Dom Filipe met zijn correspondentie vereert.

Sinds het overlijden van Wimala Dharma, leeft koning Senerat in goede verstandhouding met de Hollanders. Op 8 maart 1612 arriveert de onderfactor Marcellus Boschouwer met de Zwarte Leeuw in Ceylon. Hij reist door naar het hof, gewapend met brieven van de Staten Generaal en van Prins Maurits van Oranje, die zijn gericht aan “De Meest Illustere en Meest Nobele Keizer van Ceylon, Onze Geliefde Wapenbroeder.” Zijn bezoek is zo succesrijk dat op 11 mei tussen Singalezen en Hollanders een verdrag wordt gesloten, waarbij de twee contracterende partijen het erover eens zijn elkaar te ondersteunen tegen de Portugezen, terwijl de Hollanders wordt toegestaan een fort te bouwen in Kottiyar aan de oostkust van het Eiland, waardoor zij de controle krijgen over de mooie haven van Trincomalee. Tussen de Hollanders en de Singalezen is onbeperkte handel toegestaan, waarbij misdragingen worden gestraft door de eigen officieren. De keizer gaat er bovendien mee akkoord de Hollanders het monopolie op de handel in kaneel, kostbare stenen en parels te verschaffen, ofschoon hij zich het recht voorbehoudt munten te slaan. Er wordt ook afgesproken dat twee Hollanders zullen worden opgenomen in ’s keizers Oorlogsraad.

Marcellus Boschouwer valt bij keizer Senerat zo goed in de smaak dat deze niet kan besluiten hem te doen vertrekken. Hij ontvangt een gouden hoofdband van een dignitaris met wie hij beraadslaagt en hij neemt de plaats in tussen de edellieden aan het hof van Senerat, onder de naam Migamuwe Rala van de zeehaven Negombo, welke plaats aan Marcellus Boschouwer gegeven wordt te zijner onder-steuning. De keizer schenkt hem ook een Singalese prinses als vrouw.