Colonial Voyage The website dedicated to the Colonial History
Hoofdstuk 3
De Reconquista voltooid; versterking van de koninklijke macht
3.3 Afonso III (1248-1279); versterking van de koninklijke macht
Geschreven door Arnold van Wickeren
Kort na zijn aankomst in Lissabon roept Afonso, graaf van Boulogne, zichzelf uit tot koning Afonso III. Het overlijden van Sancho II, die geen nakomelingen heeft, geeft de greep naar de macht een schijn van legitimiteit. Afonso voltooit de verovering van de Algarve; in 1249 vallen Silves en Faro in handen van de Portugezen en in 1250, het jaar waarin Fernando III de moren bij Jerez de la Frontera een grote nederlaag toebrengt, neemt Afonso de rest van Westelijk-Algarve in, waarmee de Reconquista wat Portugal betreft, voltooid is. Deze veroveringen brengen Afonso in conflict met Castilië. De oorzaak daarvan is de volgende. De koning van het taifa-koninkrijk Lābla, die al zo vaak zijn geloofsgenoten vergeefs om effectieve hulp tegen de opdringende christenen heeft gevraagd, heeft kroonprins Alfonso, zoon en erfgenaam van Fernando III van Castilië en Léon, als zijn troonopvolger aangewezen. Nu Portugal een deel van Lābla veroverd heeft, geeft dat vanzelf-sprekend problemen met Castilië. Na enige vijandelijkheden tussen beide landen in 1250, gevolgd door onderhandelingen, breekt na het overlijden van Fernando in 1252 opnieuw oorlog uit. Door bemiddeling van paus Innocentius IV staken Alfonso X (1252-1284), bijgenaamd `El Sabio’ (De Wijze), en Afonso III in 1253 de strijd, die vermoedelijk niet in het voordeel van de laatste is verlopen.
Afonso III treedt in het huwelijk met Beatriz Guillén, de onwettige dochter van Alfonso X en bovendien nog een kind, ofschoon hij gehuwd is met Matilde van Boulogne. Met Alfonso de Wijze wordt overeengekomen dat Afonso III de betwiste Algarve, met inbegrip van al het door Portugal beheerste gebied ten oosten van de Rio Guadiana, voorlopig zal besturen als leenman van Castilië. Zodra de oudste zoon van Afonso III en Beatriz zeven jaar zal zijn, zal de Algarve weer bij Portugal komen. Het huwelijk van Afonso III en Beatriz leidt tot een geschil met de Heilige Stoel. Paus Alexander IV (1254-1261) schort het huwelijk in 1258 op. Ondanks zijn vroegere relaties met Rome, weigert Afonso III Beatriz op te geven. In 1260 overlijdt Matilde, hetgeen het mogelijk maakt het geschil op te lossen. In 1263 wordt het huwelijk van Afonso met Matilde door Urbanus IV (1261-1264) alsnog ongeldig verklaard en dat met Beatriz gelegaliseerd. Bovendien wordt de uit dit huwelijk in 1261 geboren oudste zoon Dinis, als een wettig kind erkend. Alfonso de Wijze en Afonso III sluiten hierna een overeenkomst waarbij de Algarve aan Dinis toevalt. Door deze overeenkomst is de Algarve vast in Portugese handen gekomen. Een eventuele bedreiging van de Algarve door de moren wordt onmogelijk, nadat de jonge Castiliaanse oorlogsvloot in 1262 Cádiz op hen veroverd heeft. Vier jaar later wordt de bestaande situatie bevestigd en worden de grenzen tussen Castilië en Portugal vastgelegd.
In de jaren zeventig van de 13e eeuw boekt Afonso nog een belangrijk succes in de verhouding met Castilië. De vereniging van Léon en Castilië in 1230 bezorgt Portugal een machtige nabuur-staat, waarmee nog steeds banden van vazaliteit bestaan. De vreedzame regeling van het geschil om de Algarve en de goede relaties tussen de koningen van Portugal en Castilië die daarna ontstaan, scheppen een klimaat waarin ook het vraagstuk van de vazaliteit besproken kan worden. Afonso III slaagt erin dat Alfonso de Wijze Portugal eeuwigdurend ontheft van zijn feodale verplichting Castilië militair bij te staan. Hiermee is Portugal met recht een geheel onafhankelijke staat geworden.
Afonso III maakt, in plaats van Coimbra, Lissabon tot zijn hoofdstad, waarna de stad zich, mede door haar centrale ligging, uitstekende haven, vruchtbare omgeving en gezonde klimaat, snel ontwikkelt tot verreweg de belangrijkste stad van het land. Afonso’s regering is uitzonderlijk stabiel. Zijn adviseur en beste vriend, Estêvão Eanes, dient hem als kanselier, gedurende zijn gehele regerings-periode. Hij bekleedt dit ambt ook nog drie jaar onder Afonso’s opvolger. Een andere favoriet, João Peres de Aboim, oefent tijdens een zelfde periode verschillende hoge functies uit. Afonso III staat voor de taak christenen, gearabiseerde joden en moslims te verenigen tot één natie. Omdat de in het zuiden van het land gestichte concelhos veel horigen uit het noorden aantrekken, ontstaat er daar op de bestaande landgoederen gebrek aan arbeidskrachten. Grondbezitters moeten met elkaar concurreren om aan voldoende landarbeiders te komen, waardoor de sociale positie van niet-horige landarbeiders sterker wordt. Zij nemen geen genoegen meer met uitbetaling in natura, maar verlangen hun loon in geld te ontvangen. Als tegen het einde van 1253 bekend wordt dat Afonso de Portugese munt wil verzwakken om zijn geldtekort op te heffen, beginnen de prijzen snel te stijgen. De koning en de gemeenten trachten dit tegen te gaan door de prijzen van goederen te fixeren. Dit lukt natuurlijk niet. Er ontstaat grote onrust in het land. Dit is voor Afonso aanleiding in 1254 de cortes in Leiria bijeen te roepen. Bij deze gelegenheid doen burgers, die de concelhos vertegenwoordigen, hun intrede in dit lichaam. Zij verwerven daarmee een stijgend aandeel in de politiek, omdat de cortes vooral bijeengeroepen wordt om de heffing van nieuwe belastingen goed te keuren. Ofschoon de gilden nog van weinig betekenis zijn, hebben zij in de 13e eeuw invloed op de besteding van de opbrengsten van plaatselijke belastingen. Een andere zaak die in de cortes besproken wordt is de status van Porto, waar de bisschop het voor het zeggen heeft. Afonso, die een conflict met de kerk geenszins uit de weg gaat, bezet Porto en de bisschop moet, ondanks zijn beroep op paus Alexander IV (1254-1261), gedogen dat Afonso in 1255 in Vila Nova de Gáia, op de andere oever van de Douro, een dorp (concelho) sticht. In het vervolg wordt de tolheffing op de scheepvaart op de Douro verdeeld tussen de stad Porto, dus de bisschop, en de zusterplaats Vila Nova de Gáia. Afonso III tracht de invloed van de kerk en de adel te beperken. In 1258 doet hij de inquirições herleven. Het resultaat is dat de kerk wordt beroofd van veel van haar eigendommen. De hoge geestelijkheid tekent verzet aan tegen de acties van de koninklijke commissies en de meesten van haar leden verlaten daarna het land. De enige prelaat met wie de koning geen conflict heeft, is de bisschop van Évora. Ofschoon Afonso III wegens zijn inquirições door de paus in de ban is gedaan en bedreigd wordt met afzetting, gaat hij tot kort voor zijn dood door met de kerk te tarten. De geschillen met de kerk gaan hoofdzakelijk om twee punten: wie benoemt de bisschoppen en abten, de paus of de koning, en hoe kan voorkomen worden dat de kerk, door schenkingen en legaten, buitensporig veel onroerend goed verwerft. Afonso III treedt ook op tegen de adel. Hij vaardigt verschillende in het gehele land geldende wetten uit die de voorrechten van de adel beperken en de edelen dwingt meer rechtvaardigheid tegenover de bevolking te betrachten. De strijd tegen kerk en adel en het opkomen voor het gewone volk maken de koning zeer populair bij de bevolking. Het zijn vooral de inwoners van Lissabon die in tijden van crisis zijn zijde kiezen. Als Afonso ernstig ziek wordt en zijn einde voelt naderen belooft hij de kerk gehoorzaamheid. Hij ontvangt de absolutie en sterft in 1279. De resultaten van de regeringsperiode van Afonso III – zoals de regelingen met Castilië, de voltooiing van de Reconquista, de versterking van de macht van de koning tegenover de kerk en de adel en tenslotte het opnemen van burgers in de cortes – betekenen belangrijke structurele vooruitgang.
